Хурăнлă çул
Чалăшса кайнă хура пӳртсем. Пӳрт тăррисене, лупассене витнĕ улăмсем хуралса, пăнтăхса ларнă. Урамсенче ырханкка йытăсем çăварĕсене карса хаяррăн пăхса выртаççĕ. Савăнăçлă мар, пуçĕсене усса çӳреççĕ арçынсем, пуху тăваççĕ. Ял варринче халăх кĕрлет.
Халăх варринче вăрăм кĕпе тăхăннă, шурă çӳçлĕ, аллине туя тытнă çын калаçать. Ыттисем итлеççĕ:
— ...Сасартăк темскер чашлатни илтĕнчĕ. Пăхатăп: ман паталла икĕ çĕлен чашкăрса пыраççĕ. Çӳçенсех кайрăм. Мана ватă çын: «Ан хăра, — терĕ. — Сана халĕ тивмеççĕ. Кунтан тавăрăнсан чăвашсене кала: вырăс туррисене пуççапма пăрахчăр вĕсем, — терĕ. — Вырăс туррисем сирĕн хута кĕрес çук. Пире мансан нихăçан та ырă кун-çул кураймăр, çĕр сирĕн валли çимĕç тума пăрахĕ, выльăх мурĕсемпе этем мурĕсем тухĕç. Эсреле алхасма ирĕк пулĕ. Пихампар пăрахĕ, перекет турă сирĕлĕ». — Çапла хăратса пăрахрĕ çул юппинче тĕл пулнă ватă çын мана. Темĕн тесен те чăваш турриех пулчĕ çав ватă çын.
Халăх шăп пулчĕ. Чылай вăхăт иртрĕ, никам та çăвар уçаканни пулмарĕ.
Унтан сасартăк пĕтĕм халăх кĕрлесе кайрĕ.
— Хăвалас пупсене! Хăвалас! — тесе кăшкăра пуçларĕ.
— Хăвалас! Вĕлерес!
— Этемрен çуралнă-ши ĕмĕтсĕр? Мĕн чухлĕ илнипе сахал, тата хăйне сыхласа çӳреме илсе килнĕ салтаксене пире тăрантарма хушать. Ăçта кайса кĕрес пирĕн: çĕре каяс — çĕр хытă, çӳле каяс — çӳл инçе. Пура тĕпĕсем яп-яках манăн. Мăйран пуссан та параймастăп. Кам парас тет — патăр... — терĕ сарлака хулпуçиллĕ, лапчăк кăкăрлă хура Хусахмет. Çырă куçĕсем хаяррăн ялкăшаççĕ унăн.
— Хура халăх! Пупсене хирĕç каяс мар, виçĕм çулхи пек каллех казаксем илсе килĕç те, кăçал тырă пулман майĕпе пĕтетпĕр вара, пĕтĕм тырра çисе кайĕç, — терĕ пĕр яка тумланнă кĕре çын куç айĕн пăхса илсе.
Шăлĕсене шатăртаттарса, аллисене сулкаласа, курпунрах çын хăйĕн умĕнче тăракан çынсене сирсе ярса маларах тухрĕ те:
— Хура халăх! — терĕ. Малтарахрисем шавлама чарăнса ун çине чăр пăхса илчĕç. — Хура халăх! Казаксенчен хăраса Питментен Ерми пуп майлă кастарса тарать кунта. Çăмарта пек кил-çуртне казаксене вырăнаçтарасран хăрать пулас вăл. Халăх анисем çинче туса илнĕ тыр-пуллине шеллесе пупсем майлă çаптарать кунта.
— Çыншăн пухман, хамшăн пухнă, — тавăрса хучĕ Питментей каялла чакарах парса.
— Ак Пĕрре çутăлтарса ярсан! — хаяррăн пăхса илчĕ хайхискер Питментейĕн татах мăк-мак тума хăтланакан тути çинелле пăхса. — Пупсем чăвашсенчен мăшкăлласа, пире пусмăрласа пурăннине пĕлетпĕр. Кăçал тырă пулмарĕ. Кам айăпĕпе пулмарĕ-ха? Турра маннă. Ырсем çилленнĕ. Пупсем пиркиех çак инкеке куратпăр. Эпир вырăс тĕнне йышăнасшăн мар, пупсем пире вăйпах йышăнтарасшăн. Пире саламатсемпе тĕне кĕртрĕç. Тĕне кĕменнисен çĕрĕсене туртса илсе çĕр ĕçĕпе тăранса пурăнакан халăха çĕрсĕр хăварса пычĕç. Тĕне кĕмен салтаксене ĕмĕр иртиччен киле ямастчĕç. Тĕне кĕмесĕр салтака каякан çамрăксем вара чăваш халăхĕшĕн пĕтĕмпех çухалатчĕç. Ай, мĕн каласси пур ун çинчен... Пăрахăр пупсене итлеме. Халех чӳк туса ырсем-турра, киреметсене çырлахтарар.
— Тĕрĕс калать Арсупай! — кĕрлет халăх.
— Пуп таврашсем ан пулччăр!
— Пĕтерес вĕсене!
— Вĕлерес!
— Хăваласа ярас!
— Пуп тавраш пирĕн куçа ан курăнтăр. Айтăр Хĕрлĕ Чутая, вăрăм çӳçлине туртса кăларар.
— Айтăр, айтăр!..
— Анчах ан манăр: пурсăмăрăн та пĕр каварлă пулмалла. Пĕри «вăрмана», тепри «армана» кайсан ĕç тухмĕ, — терĕ кĕрлекен халăха Арсупай. — Асту, Питментей!..
— Тĕрĕс! Арсупай тĕрĕс калать. Пурин те пĕр сăмахлă пулмалла.
— Каяр апла пулсан, халăх! Каяр! — терĕ Арсупай.
Арсупай умра кĕпĕрленсе тăракан халăха икĕ аллипе сирсе малалла утрĕ. Куçĕсем йăлкăшаççĕ. Питĕнчен пăхсан Арсупай иккĕленсе тăма юратманни палăрать. Тĕреклĕн пусăнаççĕ урисем тусанлă çĕр çине.
Хĕрсе кайнă халăх Арсупай хыççăн утрĕ. Хастарлă çамрăксем малти ушкăнта пыраççĕ, ватăраххисем, пуп шăршине пĕтерес шухăшпа, курăнми тăшмана хăвăртрах таптаса пĕтерес тенĕ пек, хĕвелпе хытса ларнă çул тăрăх танккаса пыраççĕ. Вĕсем çамрăксенчен юласшăн мар, малаллах тапаланаççĕ, аллисенче — туясем, йывăр туясем.
Пухăнса тăнă хĕрарăмсем арçынсем кĕрлесе уй хапхинчен тухса пĕчĕк вăрман хыçнелле кайса çухаличченех нимĕн чĕнмесĕр пăхса тăчĕç.
— Çухалчĕç, — терĕ юлашкинчен пĕр хурарах хĕрарăм.
Ыттисем ун çинелле чăр! пăхса илчĕç те, чĕнмесĕрех, пуçĕсене усса килĕсем еннелле утрĕç...
* * *
Чăвашсем ун чухне çул шучĕсене хальхи йĕркепе шутласа пыман. Хальхи йĕркепе шутласан ку ĕç пулни 1760—1765 çулсене ӳкет. Вăл çулсенче пуп таврашсем чăваш хушшине вырăс тĕнне сарас тĕлĕшпе пĕтĕм вăйран тăрмашнă. Е эпир çĕнтеретпĕр, е пирĕн чăвашсене ĕмме пăрахса тутлă турама çăвартан кăларса пăрахмалла пулĕ тенĕ вĕсем. Тĕрĕссипе шутласан, пупсем çĕнтерсе илесси паллах пулнă, мĕншĕн тесен вĕсене патша улпучĕсем пулăшса пынă. Правителъство вĕсене ашшĕ ачисене епле пăхса усрать, çавăн пекех пăхса, хута кĕрсе пынă: «Ма пулăшас мар вĕсене! Вĕсем, пирĕн тарçăсем, чăвашсене Христос тĕнне йышăнтарсан чăваш халăхĕ тĕне пула пирĕн алла ытларах кĕрсе ӳкет», — тенĕ.
Çак ĕç пуличчен пĕр вунă çул маларах çав приходрах çакăн пек ĕç пулса иртнĕ.
Симĕс курăк хушшинче хурăн çырли пиçнĕ вăхăтра пĕрре чăвашсем уйра ĕçленĕ. Ĕç вăхăтĕнче чăваш ялĕнче çынсене мар, тусанлă урампа йытă качка чупса çӳренине те кураймăн. Шăпах, пĕр лара-тăра пĕлми çерçисем çеç вĕçсе çӳренĕ.
Хĕвел тӳперен иртсе кайса каçхи апат еннелле сулăнсан шăп пулнă яла Кăрмăшран пĕр пуп, салтак тата хресченле тумланнă тепĕр çын лашапа пырса кĕреççĕ. Урамра никам та çуккине кура пупĕ çилленет.
— Ăçта хăямата кайса пĕтнĕ халăх? — тет, сурчăкне сирпĕтсе.
— Ерми атте, чăвашсем уя кайса пĕтнĕ пулмалла. Вĕсем вырсарни кунсене хисеплемеççĕ, — терĕ хресченле тумланнă çынни.
Пуп чышкисене чăмăртаса:
— Чупăр... Хăваласа килĕр вĕсене... Шуйттансем! Эпĕ вĕсене вилесрен рая каясси çинчен сăмах калас тесе килетĕп, вĕсем пур...
Салтакпа çынни пуп каланă хыççăн уялла чупрĕç хĕрсе тырă выракан чăвашсем патне.
Уй путенисем пĕт-пĕл-тĕк! туса йăвисене шыраççĕ. Саралса ларакан ыраш уйĕнче тырă выракансен пуçĕсем курăнаççĕ. Хĕвел çутинче çурла йăлтăртатать. Шăрчăк чарлатать. Сасартăк анаран анана: «Пупсем килнĕ. Уйри халăха хуса кĕртесшĕн», — тенĕ хыпар çӳреме пуçларĕ.
Çавăнтах салтакпа çынни те курăнчĕç. Аллисене, мытарниксем пек, саламатсем тытнă.
Хăрама вĕреннĕ халăх хумханакан сарă ыраш уйне пăрахса ялалла утрĕ. Хăшĕ-пĕри кĕлтисене тултармасăрах, темĕн инкек пулнă пек, пуçĕсене усса чупса кайрĕç ялалла. Каймасан юрамасть. Пĕлтĕр çавăн пек пуп каланине итлеменшĕн темиçе çынна тытса хупрĕç. Халĕ те вĕсем тĕрмерех лараççĕ.
Хăшĕ-пĕрисем куç хыçĕнче пупсене вăрçса та илеççĕ:
— Тăрантарнипе çитмест, чăрмантарса çӳреççĕ тата...
— Чукмарччĕ вĕсене шĕвĕр пуçĕсенчен!
Халăх пухăнса çитрĕ. Пупĕ тухрĕ. Тӳрех:
— Ашшĕн, Ывăлĕн, Святой Сывлăшĕн ячĕпе, — тесе сăмах калама тапратрĕ.
Каларĕ, каларĕ. Каларĕ, каларĕ.
— Казаксем яратăп. Вĕрентĕп вырсарникун ĕçлеме, çунтарса яратăп, — тет.
Кил-çуртсене çунтарасси çинчен илтсен халăх чăтаймарĕ: паттăртараххисем тухрĕç те пупа хупăрласа илчĕç.
— А-а! Эсĕ пирĕн кил-çуртсене çунтарма-и?! Пуп халăх хушшинчен йăпшăнса тухса урапа çине ларса икĕ юлташĕпе аран-аран тарса хăтăлчĕ.
Çак ĕç пулнă хыççăн виçĕ кун иртсен халăх казаксем килесрен хăранипе Ерми пуп патне каçару ыйтма çынсем янă. Ерми пуп каçару ыйтма пынă чăвашсем панă 3 тенкĕ те 10 пус укçана илет те çӳл вырăнти пуçлăхсем патне чăвашсем çинчен жалоба çырса ярать. Пĕр ик-виç уйăхран епархири пуçлăхсем хушнипе чăвашсенчен килĕрен штраф пухса çӳреççĕ. Пухăннă укçи чиркӳ тунă çĕре тата пупсен тарăн кĕсйине кĕрсе ӳкет.
Çавăнтан кайран власть хушнипе Ерми пуп ялсене тухса çӳренĕ чухне салтаксемпе офицерсемсĕр çӳремен. Вĕсене халăхăн тăрантармалла пулнă. Офицерсем чăвашсене питĕ хытă пусмăрланă. Чăвашсем вĕсем çинчен пуçлăхсем патне темиçе хутчен те çырусем çырса янă.
«Улпутсем хĕсĕрлеççĕ. Вĕсем валли те, салтаксем валли те кашни кунах çимелли тутлă япаласем пухса паратпăр. Çимеллисĕр пуçне эрех, сăра, пыл кирлĕ вĕсене. Айăпсăрах пире хĕнеççĕ, пире хупса лартса виçшер кун çăкăрсăр усраççĕ, сăнчăрласа асаплантараççĕ», — тесе йăлăннă вĕсем.
Анчах чăвашсен жалоба панă хучĕсене пуçлăхсем вуласа та пăхман, хăйсен тарçисене чарасси çинчен шухăша та илмен, çийĕнчен Христос тĕнĕ хушнă йăласене тăвассинчен пăрăнакансем çине уйрăм куланай хунă.
Чăвашсем çапах парăнасшăн пулман. Турăшĕсене пупсем çук чухне пирсемпе картласа усранă е ачисене выляма панă. Хăшĕ тата вырăс тĕнĕ çине çилленнипе турăш куçĕсене пăшатанпа шăтара-шăтара пĕтернĕ. Ачисене авалхи ятпах чĕннĕ, пупсем шыва кĕртнĕ чухне панă ятсене никам та йышăнасшăн пулман. Халь çуралнă ачасене малтан юмăçсене ят партарнă, унтан тин вара пупсем патне илсе кайса ят хунă йăлине тунă. Юмăçсем те хресчен тирне чылай сӳнĕ.
— Юмăç куçĕ тăранма пĕлмĕ. Мĕн курнине пĕтĕмпех хапсăнать. Темскерле пилсĕр япала вăл: ĕç пуçличчен ăна курсан ĕç ăнмасть вара, — тенĕ вĕсем çинчен чăвашсем. Апла пулин те кĕлĕ йĕркисене пĕлекен юмăç хаяр киреметпе пĕрех пулнă чăвашсемшĕн. Вăл ыйтнине пĕтĕмпех панă, хушнине пĕтĕмпех тунă.
* * *
Пĕтĕм ялĕпе пухăнса Хĕрлĕ Чутая кайса килнĕ хыççăн виçĕ кун иртсен Арсупай ухутана кайнă. Каç пулнă. Арсупай арăмĕ каçхи апат хыççăн вырăнсем сарса икĕ ачипе çывăрма выртнă. Выртсан тĕлĕрсе кайнă. Пĕр кас тутлă ыйха çывăрса илнĕ хыççăн çĕрле, çурçĕр тĕлĕнче, Арсупай арăмĕ хăлхине хаяр кăшкăрусем, шăтăртаттарусем илтĕнсе каяççĕ. Тĕлĕкре вăл упăшки çăпата тунине курать. Шĕшлипе çăпатине çапса илнĕ чухне пупсене вăрçать, тăватăм кун пупĕ килте пулманшăн ятлаçса илет пек. Ачисем урайĕнче выртаççĕ пек. Темĕншĕн кăмăлĕ пăтранса килчĕ. Пӳрт çĕмĕрĕлсе аннă пек. Сасартăк вăранса кайрĕ. Пăхать — тулта çап-çутă.
— Вут-кăвар! Вут тухнă! — тесе кăшкăраççĕ тултан.
Кил карти енчен пĕренесене чӳречерен кĕрекен вут çулăмĕсем, ĕне чĕлхи пек, çуласа тăраççĕ. Шăрăх. Çӳç-пуç тăрса кайнипе ачисене ярса тытрĕ. Алăк патнелле чупрĕ. Ачисем йĕреççĕ. Алăк урлă вут çулăмĕсем курăнаççĕ. Каймалли çук. Сывлăш капланса çитрĕ. Тĕтĕм явăнать. Пĕренесем шартлатса çунаççĕ.
Вулавçăсен шухăшĕ
Çĕнĕ комментари хуш
Admin (2010-09-22 19:37:00):
«Кулăшла калавсем» кĕнекере ку калавах «Турă ячĕпе, патша хушнипе» ятлă. Текстра улшăнусем пур...