Электронлă вулавăш

— Ак лакăртат халап хыççăн кайса! — терĕм те эпĕ алăк енне çаврăнса выртрăм.

Тулта çумăр çума пуçларĕ. Тăвăл кашлама тытăнчĕ. Эпĕ пĕрре ыйха кайса, пĕрре вăранса выртатăп. Пукан хăйне хăй темĕн шухăшласа хăшăлтатса выртать. Ак вăл пуçне кушил çинчен çĕклерĕ те каларĕ:

— Ну çыпăçтаратăр та юмаха. Тата та халап ярăр-ха, — терĕ.

— Халапланас çав, ыйхă пусать, хам юмах ярса пăхам-ха эппин, — терĕ тĕпелтен пĕр сасă. Шурă сухаллă ваттăн сасси пулчĕ пулас.

Ватă этем халаплама пуçларĕ, кăмака хыçĕнчи ачасем кăшăлтатса илчĕç — тăрса ларчĕç пулас. Ватă сăмахĕ çурхи шыв пек кĕрлесе юхма пуçларĕ. Таçта те шăпăр, те сăрнай каланă пек туйăнать:

— Çак ĕç, ачасем, Çичпӳрт пуçланнă саманарах пулнă. Çичĕ тĕме çинче çичĕ килĕ чăмăртаннă. Çичĕ килĕ тавра çичĕ урам сарăлса ларнă. Çичĕ ăру пуçĕнче çичĕ паттăр пулнă. Çав паттăрсенчен чи чаплă хуçасем Тимреçпе Талпик пулнă... Ак пулнă тет Тимреç пуянăн мерчен питлĕ хĕрĕ Эрнепи. Ак çӳреççĕ тет Тимреç патне вуникĕ ялăн пуянĕсем. Ярать иккен Тимреç патне евчĕ Талпик хуçа. Мăн кăмăллă Тимреç каланă тет Талпик евчине: «Кала эсĕ улпутна — ятăр ман пăтма ывăлне, тăратăп ăна хамăн куçăм умне, ыйтăп унран икĕ юмах — вĕсене тупса парсан вăл кĕрӳ пулĕ, тупаймасан — ан ӳпкелетĕр», — тенĕ тет.

— Çеçен хирте çеçтенкĕ, çеçтенкĕре çичĕ серепе, серепере çитмĕл шăрçа — мĕн вăл? Ешĕл айлăмра ахах кӳлĕ, ахах кӳлне асамат кĕперĕ аннă, кĕпер тăрăх çитмĕл те çичĕ мерчен çакнă пике хăпарать — мĕн вăл?

Тупайман тет çак юмахсене çамрăк Талпик, пулайман тет вара вăл Тимреç кĕрӳшĕ. Мĕншĕн çапла юмахсем янă-ши Тимреç пуçлăх? Вĕсене тупас пулсан каламалла пулнă иккен ак çапла:

— Çеçен хирте Çичпӳрт ялĕ ларать, çав чаплă ялта çичĕ чаплă ăру, çичĕ чаплă урам, кашни урамра çитмĕл килĕ, анчах сан пек чаплă этем кам пур, Тимреç хуçа? Çичпӳрт варринче хурт пахчи ларать, çав пахчара йăмра ӳсет, йăмра кутĕнче çичĕ хут çитмĕл килĕ чӳк чӳклет — Пӳлĕх пӳрнĕ сана, Тимреç хуçа, ял пуçлăхĕ пулма: вуникĕ ялта эсĕ Эрнепи хĕрӳпе чаплă, Пӳлĕх Йăмрипе эсĕ пĕтĕм чăваш тĕнчинче чаплă...

Хура юнпа кĕвĕлсе шыçăнать Талпик хуçа: тӳсме хал çук Тимреç кăтартнă мăшкăла. Ăру ятне ярас пулсан — пурăнас мар çут тĕнчере. Ак хăвалать вăл мишер тарçине сĕм вăрманти утаман патне, вăрă-хурахпа таркăн пуçлăхне каласа парать вăл çапла хыпар:

«Тăшман карташĕнче шурă кăвакарчăн ӳсет, çав кăвакарчăна хура çăхан аллине тытса пама кăмăлăм пур, килсе çаврăн, вăрман усалĕ: ăлаву пушĕ пулмĕ, кĕсйӳ хавшак пулмĕ».

Кĕрхи тĕтреллĕ ирпеле каять пулать Эрнепи ял çумĕнчи хăвалăха. Çырла курки алла тытса, кăмпа курки çурăма çакса, хăмла миххи хул хушшине хĕстерсе. Утать пулать çамрăк чун вăрмана. Çичпӳрт енне çаврăнса пăхса кĕрсе каять Эрнепи хăва ăшне, кĕрсе каять те пуç иле çухалать.

Виçĕ çул та виçĕ хĕл шырать Тимреç мăнтарăн хĕрне. Тавра тăрăх çӳресе вуникĕ лаша хыпăнтарса вĕлерет. Пӳлĕх Йăмри айĕнче вăл виçĕ ăйăр пусса чӳк чӳклет: Çӳлти Кепене, Мăн Турра, Çĕр Патшине, Çутă Тĕнчене вăл куçран юн юхтарса йăлăнать. Вăл тĕнчери юмăçă-асамçă патне çитмесĕр юлмасть. Ниçтан та пулăшу çук. Ак Атăл тăрăх анса вăл çичĕ ютран Аша-Патман пиллĕхĕпе ухакан асамçă илсе килет. «Пурлăхăмăн çуррине сана паратăп — тупса пар ман хĕрĕме», — тесе чĕркуçленсе ларса йăлăнать вăл ăна.

Хуйхăпа типсе хăрса кайнă Тимреç тĕттĕм пулсан кил-çурт йĕри-тавра тимĕр карта хывать, хуралтисене пĕр шăтăк хăварми питĕрсе тухать, пӳртре хĕрĕх çурта çутать. Асамçă вĕрет, ухать, хĕрнĕ çатма çине пăрçа ярса куç пăхать, юлашкинчен çапла калать: «Хăта, ман сăмаха йывăра ан ил, хĕрне тупаймăн та, кураймăн та: ăна кӳршӳ-тăшману аякка ăсатнă, ăна çичĕ ютсем тыткăна илнĕ, Вутăш Турра парнеленĕ, унăн чунĕ вирьял тăршшĕнче, Ункă шывĕнче арман пĕвине тытса выртатъ...»

Çак каç кăвак çутăпа Тимреç старик Талпик арманĕн пĕвине сиксе вилет.

Ырă вилĕмпе вилмест Талпик пуян та: пĕрре вăл ăйăр кӳлнĕ кӳме çинче ларса Тимреç пахчи çумĕнчен иртет, Пӳлĕх Йăмри тĕлне пырса çитет... аçа çапать...

Тулта çил шатăр-шатăр шавласа илчĕ. Аякра йăмрасем йынăшса кашланă пек, пĕве шывĕ кĕрленĕ пек, арман шатăрнакĕ кăлтăрт-кăлтăрт тунă пек туйăнать.

Эпĕ епле те пулин çывăрас тесе куçсене ирĕксĕр хĕссе-хупласа, сăмсапа хăрăлтаттарса сывлама кăна пуçларăм — Пукан ялт сиксе тăрса ларчĕ те кушилне салтса капăртаттарма тытăнчĕ.

Унтан вăл тĕпеле хуралçăсем патне кайса ларчĕ те калаçма тытăнчĕ:

— Ну çыпăçтаратăр та юмаха, ачасем. Тата ярса парăр-ха халап. Ак çыхă кăлинтăр, хула кучченеçĕ, ачасем валли илнĕччĕ... кышлăпăр, халапланар кăна... Хăлхана кĕрет.

Пукан çыхха салтрĕ, кăлинтăрсене шакăртаттарать, вĕсене валеçсе парать пулас.

— Асатте, Талпик хуçапа Тимреç пуян кĕрешеççĕ иккен. Ăру чапĕшĕн, несĕл ячĕшĕн çапăçаççĕ иккен. Мишер тарçă та Талпикпе пĕр урапара тетĕн. Çапла, çапла! Эй, Чакан, тăр, мĕн çывăрса выртатăн, итлер тата асатте халапне, ăруллă кĕрешӳ юмахне! — тесе пар тусать хăйне хăй манăн тантăш.

— Асатте, тата тепĕр кĕске кăна халап яр та — çитĕ вара, эпир килелле утатпăр, — тесе вăл çине тăрса хистеме пуçларĕ.

— Кĕçĕр кăмăллă каç мар, чĕнмесĕр ларсан та юрĕччĕ те, ыйхă пусать... Анчах мĕн юмахне ярса парам-ши сана? — тесе турткаланса ларчĕ асатте.

Унтан вăл чĕлĕмне паклаттаркаласа илчĕ те калама пуçларĕ:

— Çак юмах яка пулмасан айăп ан ту. Ваттисем каларăш: мĕнле илнĕ — çапла сутатăп. Савет юмахĕ вăл — ан тиркĕр. Куçук юмахне ярса парам-и тен...

— Яма ярăн та, вĕçне-хĕррине тупайăн-и вара? — тесе пӳлчĕ старик сăмахне пĕри. Вăл качака сухаллă этем пулчĕ пулас.

— Эх-эх-эх, самана! Çурта çутса ларас вырăнне çăварсене вылятатпăр, — терĕ пĕри. Вăл хăрах куçне çыхнă чăваш пулчĕ пулас.

— Айăп ан тутăр ĕнтĕ. Хурласа мар, шеллесе юмахлăпăр. Тархасласа мар, мухтаса сăмаха юптарăпăр. Ак ют ял ачисем Çичпӳрт халапĕсене питĕ итлесшĕн вĕт, — терĕ старик.

— Атя ан чарăн, кала, кала, — тесе хистет Пукан.

Асатте юмах яма тапратрĕ:

— Çав-çав çĕрте, çав çĕрте Çичкил ялĕ пулнă тет. Инçе те мар, çывăх та мар — юмах янă вырăнта. Авал та мар, халĕ те мар, çак юмаха пуçличчен. Пырса кĕрет Çичкил ялне Мăн Хаяр. Этем те мар, кайăк та мар, пирĕшти те мар, шуйттан та мар — çĕрте çĕрмен, вутра çунман хăямат.

Ак тытăнать иккен Мăн Хаяр килрен киле çӳреме. Курăнас тесен куçа курăнать, пытанас тесен куçран çухалать, ăша кĕрес тесен чуна иментерет, хăратас тесен тĕлĕкре пусать. Иртен пуçласа каçчен çаврăнать Мăн Хаяр ял тавра. Пĕрре пулать вăл ыйткалакан, тепре пулать вăл кĕтӳçĕ таврашĕ, паян пулать вăл çулçӳрекен, ыран пулать вăл иртсе пыракан хулари этем. Петĕр патне пырать вăл Макар кум пулса, Макар патне пырать вăл Петĕр хăта пулса. Каçран пуçласа ирччен çӳрет Мăн Хаяр ял тăрăх: пырса кĕрет вăл улаха, кĕрсе тухать вăл ĕçке-çике, çитсе ларать хурал пӳртне, килĕрен киле ĕретлесе çӳрет канăçсăр ыйхă валеçсе. Нумай йĕкĕлтет-и, сахал йĕкĕлтет-и Мăн Хаяр — Çичкил ялĕ урмăшать. Ахăр кунĕ тесен ытла пулĕ — ĕмĕр илтмен-курман самана тапранать. Автан вăкăр çине сикет, путек кашкăра хирĕç тăрать — ак тапранчĕ иккен вырăсла тамаша...

Çичкилре çичĕ çырмара авал пулнă аслă ырсем, хăшĕ вăтам сăвапсем, хăшĕ кĕçĕн киреметсем. Пуринчен те вĕсенчен пулнă пĕри асли — вăл пулнă Пихампар Хурăнĕ, Çичкил ялĕн тытăмĕ. Çичкилре авалран çичĕ хут çитмĕл килĕре пулнă çитмĕл хут çитмĕл çичĕ йĕрĕхсем, вĕсенчен пулнă хăшĕ хаяр, хăшĕ йăваш, хăшĕ тӳрĕ йĕрĕхсем. Пулнă вĕсен пурин те пĕр сиплĕх: Çичкил ялĕн ырлăхĕ, Çичкил халăхĕн пурлăхĕ, ăру-несĕл канлĕхĕ, атте-анне пиллĕхĕ — вĕсем пуринчен те аслă, вĕсем пуринчен те малта. Вĕсен умĕнче аслă, вăтам, кĕçĕн ырăсем пурте тан, вĕсен умĕнче хаяр, йăваш тӳрĕ йĕрĕхсем пурте тикĕс.

Мăн Хаяр пыриччен тахçан малтан Çичкилре юлман пĕр киремет, пĕр йĕрĕх. Анчах вĕсен ĕмĕрхи сиплĕхĕ: тăван халăх пурлăхĕ, ăру-несĕл канлĕхĕ, атте-анне пиллĕхĕ — Çичкил ялĕн пулнă пĕрлехи сăваплă кăшăлĕ. Ак çак кăшăла Мăн Хаяр çĕмĕрет, ак çак кăшăла Мăн Хаяр татать...

— Мăн Хаяр мар пулĕ, Мăн Хавал пулĕ вăл, нушапа пиçнĕ этемсен хаяр хавалĕ пулĕ вăл, асатте, — тесе çерçиленчĕ кăмака хыçĕнчен пĕр ача.

Шур сухаллă ватă нимĕн те чĕнмерĕ, хăй халапне малалла тăсрĕ:

— Çичкил тăрах çил-тăвăллă шай вĕçет, вутăшпа хутăш ăслай тупать: пĕлĕшпе паллаш харăс-харăс таш ташлать, пĕри урапа тапать, тепри урай шăлать, тăванпа тăван мăйăр катать — пĕри тĕшне çиет, тепри хуппине кышлать. Кам аялта пулнă — çав çиеле тухтăр, кам кĕçĕн пулнă — çав аслă пултăр, кам выçă пулнă — çав тутă пултăр, кам йăваш пулнă — çав хаяр пултăр, кам тăшман пулнă — çав тăван пултăр, кам тăван пулнă — çав тăшман пултăр. Шăла хирĕç шăл, мула хирĕç вăй, авалхи чапа хирĕç чукмар. Атьăр тăрар алтивĕççĕн, ĕмĕр выртан каскасем! Çичкил паян виçĕ татăка татăлса ӳкет, ыран çичĕ татăка уйрăлма хатĕрленсе тăрать. Çичкил виçĕ яла уйăрăлчĕ, виçĕ сăнчăр çакса йăран хыврĕç, виçĕ йăран сыпăннă çĕрте кран шăтăкĕ алтма хатĕрленеççĕ. Ак çакăнта пырса çитет Мăн Хаяр, ак тытăнать вăл йĕри-тавра пăтратма, ак ывăтать вăл усал чакăр куç хĕлхемне Куçук ятлă этем çине...

Халап ман ыйха та вĕçтерчĕ. Эпĕ тĕпел енне çаврăнса выртрăм. Тулта çумăр чашлатать, пӳртре пăчă пула пуçларĕ. Пукан юлташ çеç пуçне тăратса тишкерсе итлесе ларать. Шурă сухаллă ватă кăшт канса тăчĕ те малалла юмахла пуçларĕ:

— Куçук старикĕн çиме çăкăр пур, пурăнма пурчĕ пур, кӳлме лаши пур. Куçук старикĕн калаçса йăпанма карчăк пур, курса савăнма виçĕ ывăл пур. Асли Тяпук, вăтамми Танюк, кĕçĕнни Таçук. Унăн мухтанмалăх хурт пахчи пур, ваттисене асăнса хывмалăх Пихампар Хурăнĕ пур. Мĕн çитмен те мĕн килмен тăванран тăван кил-йыша? Пурте çитнĕ, пурте шĕкĕр — Мăн Хаяр кăмăлне кăна нимĕн те çитмен.

Виçĕ яла уйрăлакан ялăн виçĕ кранĕ кĕпер çине пырса тухать, Куçук планчĕ патне пырса тирĕнет. Тĕп кран шăтăкне хĕрĕх хăлаç каялла чакарсан Куçук çурт-йĕрĕ Кивĕ Çичкиле касăлать, утмăл хăлаç сулахая пăрсан Куçукăн сăваплă вырăнĕ Çĕнĕ Çичкиле куçать, утмăл хăлаç сылтăма туртсан вăл Сăвар Тӳпине куçса ларнă Сăвар Йăви ятлă Çамрăк Çичкиле тивет.

Пихампар Хурăнĕ çумĕпе Çичкил çырми чĕрĕлтетсе юхать. Çырма пуçланать аякра мар — айĕнчи Ама çăлтан. Сăвар Тӳпинчен Нямук пуян арманĕ енне çырма юхать, кĕрлет, çулран-çул çĕнĕ йăран тăвать, Нямук пĕвине юхтарать. Армана вырăн килĕшмесен ăна куçарас пулать. Кам та кам шыв-шур халне пĕлет — çавă армана Куçук вырăнне куçарма авалран хушнă.