Электронлă вулавăш

I

Электричество лампи паçăрах çутăлнă, анчах пӳртре никам та курăнмасть. Шăп. Чăлан çумĕнчи сехет кăна майĕпен шаккать, тата кăмака çинче такам ассăн сывласа выртни илтĕнет.

Пӳрчĕ ăшă, таса. Пӳртри япаласем пурте тирпейлĕ, аван, — харпăр хăй вырăнĕнче тăраççĕ. Чӳречисене шурăпа карнă. Кăвак клеенка сарнă сĕтел çинче пĕр айккинче кĕнекесем, тепĕр енче тетрадьсем купаланса выртаççĕ, варринче — тăваткал чернил кĕленчи. Ун умĕнче ручка, кăранташ, готовальня выртаççĕ. Сĕтел тĕлĕнчи стена çумĕнче Ленин, Мичурин, Тимирязев сăнĕсем. Вĕсен айне шинель тăхăннă çыннăн сăнӳкерчĕкне çыпăçтарнă. Ун çине аяла: «Юратнă хĕрĕме Нинăна — юратакан ашшĕнчен асăнмалăх. 1942 çул, фронт», — тесе çырнă.

Стена çумĕнче йăлтăркка сăрлă таса пукансем, вĕсем çине нихăçан та тусан пĕрчи ларман пулĕ темелле. Сарă сăрлă урай йăлтăртатса выртать. Кăмака çумĕнче шупка кăвак утиял витнĕ шурă минтерлĕ кравать ларать.

Чăлан çумĕнчи сехет хыттăн янăратса саккăр çапрĕ. Кăмака çинчи çын ӳсĕрчĕ, кăштăртатрĕ, анасларĕ, кăшт тăрсан, пуçне çĕклесе пăхрĕ.

— Нина, эсĕ килнĕ-и?

Карчăка хирĕç никам та чĕнмерĕ. Вăл тарăхса кайрĕ. Хăй пуççăн ятлаçать: «Сакăр сехет çитнĕ, халĕ те килмен! Ах, чарусăр! Тухать те чупать, тухать те чупать. Патакчĕ!»

Карчăк кăмака çинчен кăштăртатса анчĕ. Пуçĕнчи чалăшса кайнă тутрине юсаса çыхрĕ. Хĕрлĕ улача кĕпи çинчен кивĕ, выльăх патне тăхăнса тухакан пальтоне уртса ячĕ, чăлха вĕççĕнех алăкран тухса кайрĕ.

«Çав чупкăна кĕтсе çенĕк алăкне питĕрмесĕрех выртса çывăрнă. Килсен — уçас мар-ха. Шаккатăр, тарăхтăр. Ăçта чупать-ши вăл? Мĕнле хăрамасть-ха çĕрле çӳреме? Шкултан килсен, кăкарса лартмах тивет пуль чупкăна». — Карчăк хăй пуççĕн çапла мăкăртатса çенĕк алăкне кĕле хывса кĕчĕ, пальтине пăтана çакрĕ, хуллен кăштăртатса каллех кăмака çине хăпарчĕ. Тин майлашса выртнăччĕ, кĕçех çенĕк алăкне хуллен шаккани илтĕнсе кайрĕ.

«Йыт турташшĕ ачи!» — шăл витĕр вăрçса илчĕ те карчăк кăмака çинчен васкаса анма тытăнчĕ. Алăка шакăртаттарни хытăрах илтĕнет.

— Чим-ха, чим! Тăхта ĕнтĕ кăштах! Кĕтнĕ чух килмест — чупкăн! Халь пур — сывлама та памасть!

Карчăк вăрçа-вăрçах алăка тухса уçрĕ. Пӳрте пĕр вунă-вуникĕ çулхи хĕрача кĕрсе тăчĕ. Кĕрсенех вăл кăвак пустав пальтине карчăк пальтовĕпе юнашар çакрĕ, хура çăматтисене хывса кăмака хыçнелле лартрĕ, пуçĕнчи хăмăр мамăк тутрине тăваткăлласа кравать пуçĕ çине хучĕ. Хĕрачан пичĕ сивĕпе кĕренленнĕ, йăлтăркка хурлăхан пек куçĕсем савăнăçлă пăхаççĕ. Икĕ айккинелле кăнтарса тăракан пуклак çивĕчĕсене якаткаласа, хĕрача сĕтел умнелле пычĕ.

Карчăк хĕрача çине сиввĕн пăхса тăчĕ те çиллессĕн каласа хучĕ:

— Ăçта çӳрерĕн-ши ĕнтĕ?.. Аçу-аннӳ çук. Ман сăмаха итлеместĕн! Ах тур! Хăçан чарăнĕ-ши ку вăрçă? Хăçан аçу килĕ-ши? Пăсăлса кайрăн ĕнтĕ эсĕ, ачам. Чупкăна тухса кайрăн. Кунашкал чупсан, вĕренесси те пулаймасть санăн.

— Ан хăра маншăн, мăнакай, — терĕ хĕрача, карчăк çине йăлтăркка куçĕсемпе ăшшăн пăхса. — Ан тарăх, ан кӳрен. Эпĕ...

— Кашни шăматкун кайса çухалатăн-çке-ха эсĕ! — хĕрача сăмахне пӳлсех хыттăн каларĕ карчăк. Хăй çаплах хĕсĕк те çилĕллĕ куçĕсемпе шăтарасла пăхса тăрать.

— Эпĕ...

— Ан калаç! Чарусăр! Таçта çӳретĕн! Аçу патне çырса ярам-ха....

Нина кăмăлсăрланчĕ. Йăлтăркка куçĕсене мăнаккăшĕ çинчен илсе айккинелле пăхрĕ, пĕчĕк тутине шăт тытрĕ, чĕнмерĕ.

— Ах, терт!.. Нихăçан та ятламăттăм эпĕ сана, Нина. Чунăм тӳсмест, — терĕ карчăк, хăй çиллине кăштах сĕвĕрĕлтерсе.

Нина икĕ чӳрече хушшинче тăракан юман рамăллă тĕкĕр патне пычĕ. Тĕкĕр çине пăхса, чалăшма тытăннă хĕрлĕ галстукне юсаса çыхрĕ, кĕскерех кăвак бумазей кĕпине турткаларĕ, пăхкаларĕ, çанă çине çыпăçнă шурă çăм тĕввине илсе пăрахрĕ, вара, чăлана кĕрсе, шуç рукомойникри шывпа аллисене çурĕ.

— Чупса çӳренипех хырăм тăранмасть пуль, çиес килетех пуль-ха? — терĕ карчăк тăрăхлас кăмăлпа, Нина çине кăшт ăшăраххăн пăхса.

— Çиесех пулать ĕнтĕ. Паллах, кашни чĕрчун çиет, — терĕ Нина, мăнаккăшĕ ятлаçма пăрахнине кура илемлĕ тутипе кулкаласа.

— Ах, Нина, хĕрĕм, — çемçелсех калаçма тытăнчĕ карчăк, — хăратăп-çке-ха эпĕ сана мĕн те пулин аван мар пуласран. Эсĕ куç умĕнче çук пулсан, эпĕ ялан саншăн шикленсе ларатăп. Начар вĕренесрен хăратăп. Эсĕ начар вĕренме тытăнсан, аçу мĕн калĕ вара?

Нина мăнаккăш патнерех пычĕ, ăна куçран ăшшăн пăхса каларĕ:

— Мăнакай, эпĕ начар вĕренесрен эсĕ нимĕн те ан хăра, ан çиллен мана. Эпĕ чупкăн, чарусăр тесе атте патне ан çырса яр тата!

Карчăк тата та ытларах çемçелчĕ. Унăн хĕсĕк куçĕсем ăшăнса, аванланса кайрĕç.

Нина мăнаккăшне мăйран çакăнчĕ. Мăнаккăшĕ ăна çурăмран лăпкарĕ.

— Ах, Нина, хĕрĕм, юратса ятлатăп эпĕ сана, ырă сунса... Апат кăларса парас-и кăмакаран? Эсĕ час килмерĕн те, эпĕ хам паçăрах çирĕм. Хур ашĕпе пĕçернĕ пăтă тата сĕт пур.

— Эсĕ ан чăрман, мăнакай. Апатне эпĕ хамах кăларса çиетĕп, тирĕк-чашăка çăватăп. Эсĕ çывăрах. Кун каçа ĕçлесе ывăнтăн пуль, çывăр.

— Юрĕ, хĕрĕм. Апатна çи те — эсĕ те çывăр, — терĕ ăна мăнаккăшĕ. Сăмахне каланă хушăрах вăл, айлаткаласа, кăмака çине хăпарчĕ. — Савăтсене çуса вăхăта ан ирттер, ыран хам çăватăп, — хушса хучĕ вăл, кăмака çине майлашса выртсан. — Çилĕ килсен, ятлаçас килет çав... Аçу мĕн каласа хăварчĕ-ха мана хăй фронта тухса кайнă чух: «Нинăна аван усра, асту, ан чирлетĕр, аван вĕрентĕр», — терĕ. Эсĕ вĕт аçун пĕртен-пĕр тĕпренчĕкĕ, пĕртен-пĕр çăлтăрĕ... — Карчăк сасси çемçелсе вăйсăрланса çитрĕ те юлашкинчен шăпах пулчĕ.

Нина, апат çисе савăт-сапасене тирпейленĕ хыççăн, чăлантан тухса, сĕтел умне пырса ларчĕ, шухăша кайрĕ.

«Ыран канмалли кун. Ыран каçхине отряд сборĕ, татах каймаллисем пулаççĕ. Каллех чарусăр каскăн ятне илтме лекет ĕнтĕ ку мăнакайран», — шухăшлать вăл хăй ăшĕнче.

Акă вăл тетрадь купи çинчен расписани илсе пăхрĕ. Тунтикун 6-мĕш класра пĕрремĕш урок — вырăс чĕлхи пулать. Япала ячĕ. 272-мĕш хăнăхтару парса янăччĕ. Нина ку урока паçăр шкултах хатĕрленĕ, халĕ тепĕр хут пăхса тухма тытăнчĕ. Вырăс чĕлхи — Нинăн чи юратакан урок. Нина малалла 273, 274-мĕш хăнăхтарусене вуласа-çырса хучĕ. Алгебрăпа икĕ задача панăччĕ. Нина вĕсене шутлама тытăнчĕ. Икĕ задачи те пит аван шутланчĕç. Нинăн татах шутлас килет. Малалла тата çичĕ задача шутларĕ. Задачи йывăр пулсан, тухмасан, пушшех шутлас килет. Тухман задачăна шутласа кăларсан, ыррăнах туйăнать: çĕнтертĕм вĕт сана теес килет савăннипе.

Алгебра хыççăн Нина географипе, историпе вуларĕ. Физикăпа панă заданисене эрнекун каçхинех хатĕрленĕччĕ. Çапла вара, тунтикун валли уроксем пурте хатĕр.

Нина сехет çине пăхрĕ — вунă сехет çине кайнă, çывăрма вăхăт. Анчах çаплах çывăрма çук-ха. «Ыран ирех тăмасан та юрать, — шутларĕ Нина. — Мăнакай çывăрнă чух, çав ĕçе те пĕтерсе пăрахам-ха». Нина кăмака еннелле пăхса илчĕ, унтан пальти патне чĕввĕн пусса пычĕ те кĕсйинчен шурă çăмран çыхма пуçланă пĕчĕк алсишсем кăларчĕ; ăнсăртран, алсишсемпе пĕрле, çăмхи те сиксе тухса çĕре пат! сиксе ӳкрĕ. Кăлтăр-кăлтăр кусса кайрĕ. Нина çивĕчĕсене лăст-ласт тутарса çăмăллăн сикрĕ, çăмхине хăвăрт ярса илчĕ, сĕтел çине хучĕ, алсишсене илсе чăлана кĕрсе кайрĕ. Нина хуллен сăмавар лартса ячĕ, сăмавар труби ӳксе сасă тăвасран Нина ăна пит астуса тытсах тăчĕ. Сăмаварĕ часах вĕресе тухрĕ. Нина алсишсене шăвăç таз çине ячĕ. Ун çине шыв юхтарчĕ. Пĕçернипе аллисене вĕркелесе алсишсене супăньпе сĕрсе çума тытăнчĕ. Супăньпе çунă хыççăн вĕсене ик-виçĕ хут тăрă шывпа чӳхерĕ. Алсишсем çеп-çемçе, шап-шурă пулчĕç. Нина, алсишсене ывăç тупанĕ çине хурса, хăй ĕçĕпе савăнса кайрĕ. Çак вăхăтра кăмака çинче выртакан мăнаккăшĕ кăштăр-кăштăр турĕ, ӳсĕрсе илчĕ.

— Нина, халĕ те сӳнтермен-çке эсĕ электрицăна? — кăмăлсăр сасăпа каларĕ карчăк.

— Вăхăт нумай иртмен-ха, мăнакай, — терĕ Нина. Хăй хăвăртрах кăмака тĕпне хаçат татки сарчĕ те алсишсене кăмакана пăрахрĕ, ăна питлĕхпе хупласа хучĕ, пăртак итлесе тăчĕ. Карчăк йăшăлтатни илтĕнмерĕ, кăмака çинчен анмасть пулмалла, шăп пулчĕ, каллех çывăрса кайрĕ пулас.

Нина çывăрма шутламасть-ха. Никам кансĕрлемен чух вăл татах тепĕр ĕç тума тытăнасшăн. Вăл пальто кĕсйинчен чăлха çыхмалли йĕпсене илчĕ, паçăр сĕтел çине хунă шурă çăм çиппи çăмхине илсе пĕчĕк чăлха çыхма пуçларĕ. Хăвăрт çыхать Нина. Мăнаккăшĕ кăмака çинчен анасран, алсишсене, чăлха çыхма тытăннине курасран хăрать вăл. Мĕн ĕçленине пĕлсен, мăкăртатсах тарăхтарать çак карчăк вара Нинăна, текех ятлаçать. Пĕрре Нина, шкултан таврăннă чух, хăйсен кӳршинчи карчăка тĕл пулнă. Карчăк шкул хыçĕнчи çырмаран шыв кӳрсе хăпарать. Çумăр çунă та, сукмак пылчăкланса кайнă, карчăк ури шунипе утаймасть.

— Кӳр асанне, хам йăтса хăпартам витрӳсене, — терĕ Нина. Сывлайми пӳлĕнсе çитнĕ, вăйран сулăннă карчăк шыв çĕклемне хавассăнах Нинăна пачĕ. Нина карчăка шывне çырмаран çеç мар, килнех йăтса çитерсе унтан татах тепĕр çĕклем те кӳрсе пачĕ.

— Спаççипах сана, ачам, мана пулăшнăшăн. Аçу вăрçăран ырă, сывă таврăнтăр. Хăвна аван вĕренме, сывлăхлă пулма турă пулăштăр. Кин тăвар илме станцăна кайрĕ те — килеймерĕ-ха. Çул çинче çумăр пусрĕ пуль... Килте шыв пĕр тумлам та çук. Кӳрем-ха хамах пĕр çĕклем терĕм. Вăй çук. Ватăлтăм. Петĕр вăрçăра вилни çинчен хут килнĕренпе пушшех те вăйран сулăнтăм... Пысăк тав сана, хĕрĕм, спаççипах!

Нина карчăка пĕчĕк пулăшу панăшăн килнелле хавасланса чупрĕ.

Карчăка шыв кӳрсе панине Нина мăнаккăшне каламан. Анчах мăнаккăшĕ таçтан, такамран пĕлнĕ ăна. Мăкăртатма тытăнчĕ Нинăна: «Тарçа кĕрĕшрĕн-и-мĕн!» — тесе тарăхтарать текех.

Нина васкасах çыхать. Пĕчĕк чăлха хăвăрт ӳсĕнет.

Çыхнăçемĕн Нина ашшĕ сăнĕ çине пăха-пăха илет, ун çинчен шухăшлать. Ашшĕ фронта тухса кайнă чух çапла каларĕ: «Сывă пул, хĕрĕм. Тăрăшса вĕрен. Кама пулăшма пултаратăн — пулăш! Кирлĕ вăхăтра пулăшу пани — пархатарлă ĕç. Тимурпа унăн команди çинчен пĕлен, — çавсем пек пул», — терĕ. Нинăна çĕклесе чуптурĕ, хăй çумне хĕстерчĕ, шывланнă куçĕсене мăчлаттарса илчĕ те, хĕрне хăй ытамĕнчен ярса, пӳртрен тухса кайрĕ. Фронта кайиччен Нина ашшĕ колхозра бригадир пулнă. Вăл колхоза пуян, культурăллă тăвассишĕн нумай ĕçленĕ, хăй килйышĕ валли çав пурнăçа тунă. Тăван амăшне Нина тĕлĕкри пек çеç, вăл тупăкра выртнине кăна астăвать. Çакăн хыççăн вара ăна амăшĕн аппăшĕ Селле карчăк пăхса ӳстернĕ. Пĕчĕк чăлха çуррине яхăн çыхăннă ĕнтĕ. Нинăн паян ыйхи те таçта вĕçсе кайнă. Халиччен вăл вунă сехетре çывăрма выртаканччĕ, халĕ ыйхă килмест... Çап-çутă çунакан лампочка сасартăк мăч! турĕ, хĕрелме тапратрĕ, тепĕр самантран сӳнсе те ларчĕ. Колхоз электростанцийĕ вуникĕ сехетчен çеç çутă парать.