Электронлă вулавăш

Тăваттăмĕш протез «шини» чĕркуççинчен çӳлерех икĕ тĕлтен хуçăлнă. Пĕрремĕш хут — вăрмантан вутă турттарнă чухне. Хветĕр йывăр юман пуленккисене пĕчченех йăта-йăта хучĕ. Ун хыççăн кукăр-макăр вушар йывăçа урапа çине хăпартма тăчĕ. Чул катрамĕ пекех йывăр пулчĕ вăл. Хветĕр ăна аран-аран урапа çине çĕклесе хучĕ. Анчах лешĕ юлашки çеккунтра алăран вĕçерĕнсе кайрĕ. Хыттăн лачлатрĕ те урапа тĕнĕлне шартах хуçса пăрахрĕ. Çавăнпа пĕрлех протез тимĕрне те. Иккĕмĕш хут — йĕтем çинче. Хветĕре весовщик туса хунăччĕ ун чухне. Молотилка патĕнчен тырă виçсе яма. Чунĕ вĕри-çке-ха унăн. Хветĕре грузчиксем михĕсене автомашина çине ерипен тиенĕ пек туйăннă. Вăл уксах урипе йăлт-ялт сиккелесе пынă та пĕр пысăк миххе çурăм çине çавăрса хунă. Тăлт-тăлт утса кайса кузов çине ывăтнă. Унтан тепĕр миххине. Виççĕмĕшне. Тăваттăмĕш миххе йăтса кайнă чухне унăн протезĕ шатăрт тунă. Хветĕр кузов патне хăрах уран сиксе те пулин çитнĕ-çитнех, çапах та тек михĕ йăтасси пулман...

Пиллĕкмĕш протез — чи чăтăмли, чи юратнă протезсенчен пĕри. Хветĕр, темиçе ача çитентернĕ ашшĕ пекех, вĕсенчен хăшне те пулин уйрăмах кăмăллать. Çав вун икĕ ураран ăна тарăхтараканнисем те, савăнтараканнисем те пулнă. Пиллĕкмĕшĕ савăнтарнисен шутĕнче. Унпа ăçта кăна кайман-ши вăл? Протез çавах çĕмĕрĕлмен, хĕсмен, ыраттарман. Хветер арăмĕ Çипхани ун чухне ĕне ферминче ĕçлетчĕ. «Кĕркунне çитрĕ. Урана тăхăнма атă та, боти таврашĕ те çук», — терĕ вăл пĕррехинче. Хветĕр тепĕр кунне ирех Чупайне утрĕ. Çав ял лавккинче лутра кĕлĕллĕ боти пур тенине илтнĕччĕ вăл. Çул çинче пĕр-пĕр лав тупăп-ха тесе шутларĕ. Кирлĕ чухне япала тупăнмасть çав. Хветĕр Чупай лавккине çуранах лăкăштатса çитрĕ. Анчах ăнмарĕ унăн: бртисем пĕтнĕ имĕш. «Энĕшпуç магазинĕнче пур», — пĕлтерчĕ ăна лавккари пĕр хĕрарăм. Хветĕр тӳрех унта çул тытрĕ. Каллех ун валли лав таврашĕ пулмарĕ. Çапах та лăкăштатса çывхарчĕ вăл Энĕшпуç патне. Çырма тăрăх утса яла анчĕ. Юрать-ха çанталăкĕ типĕ, сулхăн. Утма йывăр мар. Энĕшпуçĕнче Хветĕр чăнахах та боти туянчĕ. «Ĕнтĕ арăма савăнтаратăп», — шухăшларĕ вăл. Вара канса-туса тăмасăрах Хурăнкассине — тăван ялне васкарĕ. Вăрманпа кайрĕ вăл. Чăтлăхри улах çул çинче сап-сарă çулçă. Шĕшкĕсем çаралнă. Вĕсен тăкăнса пĕтмен курланкисем хуллен силленеççĕ. Тункатасем çумĕнче кĕрен кăрăç çемйи. Вăрманта ытла та шăп. Никам та çук. Хветĕр пĕчченех утрĕ, утрĕ. Сӳлтен кайрĕ пулин те, малаллах тапаланчĕ. Çан-çурăмĕ йĕпенчĕ унăн, пичĕ тăрăх тар шăпăртатса юхать. Вăл пурпĕрех утрĕ. Чăн-чăн салтакла. Тем пекех канас килсен те канмарĕ вăл, мĕншĕн тесен канма ларнă хыççăн хускалма йывăр. Ура тепĕр хут хĕрсе çитиччен пĕр утăм ярса пусасси те вилĕм. Акă тĕттĕмленнĕçемĕн тĕттĕмленчĕ. Вăрман çав-çавах пĕр сас-чĕвĕ те памасть. Çав-çавах питĕ лăпкă, кичем. Хветĕр, çаплах утать, утать. Унăн епле те пулин килне çитмелле. Арăмне çĕнĕ боти тыттарас килет çамрăк упăшкан. Вăрмантан аран-аран тухрĕ вăл. Халĕ унăн тем тарăнăш Кăпшар çырми урлă каçмалла. Юрать-ха уйăх тухрĕ. Тавралăх сĕт пек шурă çутăпа витĕнчĕ. Килне çитрĕ-çитрех Хветĕр.

Унăн пурĕ çирĕм пилĕк километр утма тиврĕ. Протезĕ вара пĕрре те шăкăр-шакăр тумарĕ, пăсăлмарĕ. Акă вăл халь пӳрт тăрринче ытти протезсемпе пĕрле выртать. Хветĕр ăна тытса пăхрĕ. Ун çинчи тусана кĕпе таткипе шăлса тасатрĕ. Протез шинĕсем тутăхман иккен. Тĕксĕм çутăпа йăлтăртатрĕç.

Улттăмĕш протез авă темле айнаксăр, хутланса выртать. Хветĕр ун çине пăхрĕ те кулса ячĕ. Пĕр çулсенче путвал хуралçи тунăччĕ Хветĕре. Çуркунне путвала хĕрарăмсем нумай пыратчĕç. Çĕрулми суйлама, касма... Хирте апат пĕçерекенсçм — паранкă варри илме (каснă хыççăн). Хуралçă, ахаль тăриччен тенĕ пек, хĕрарăмсене çĕрулми касма, тултарма пулăшатчĕ. Шӳт тукаласа илетчĕ.. Ун чухне тăлăх арăмсем чылайччĕ çав. Юмах çаптарма ăстаччĕ вĕсем, Улькка, пуринчен те шухăрахчĕ. Хăй çӳллĕ кăкăрлă, пысăк, яштака. Вут-хĕм сирпĕнсе тăнă пекех туйăнатчĕ унран. Пĕр кунхине, ĕç пĕтсен, Хветĕр патне пычĕ те Улькка: «Алкум алăкĕ тухса ӳкрĕ манăн. Тархасшăн, ырă çын пул-ха. Петлине çапса пар», — терĕ. Хĕрхенчĕ ăна Хветĕр. Кайса çапса пачĕ. Тепрехинче мунча кăмаки юсама чĕнчĕ. Хветĕр ун патĕнче чиперех тăм çăрса тăратчĕ-ха. Пĕшкĕнсе ĕçлеме лайăх пултăр тесе протезне мунча алкумĕнчи килĕ çине хывса хунăччĕ. Таçтан муртан сиснĕ Çипхани. Çĕмĕрттерсе çитрĕ те ай тустарма пуçларĕ. Ниепле ӳкĕте кĕртме çук. Юлашкинчен урса çитнĕ арăм килĕ çинчи протеза ярса тытрĕ. «Уксах урупа та арăмсем патне чупатăн. Ял култармăш! Тĕнче çĕртмĕш! Намăссăр!» — терĕ вăл. Вара: «Эппин, юл çакăнтах. Киле ан таврăн», — терĕ те протеза йăтса вĕçтере пачĕ. Мĕн каласси пур, йĕркеллĕ чухне кăмăлĕ чĕкеçĕнни пекех Çипханин. Çиллентерсен — сăмах та ан хуш. Мĕн тăвас тетĕн! Хветĕр çавăн чухне килне хăрах уран сиксе çитрĕ. Ялăн пĕр пуçĕнчен тепĕр пуçне. Килне таврăнсан арăмĕ виçĕ кун хушши протеза памарĕ ăна. Картишĕнчи йăмра тăррине çӳлех улăхса çакнă. Çипхани йывăç тăррине улăхма ăстаччĕ çав. «Фронтовика мăшкăллани ку!» — çухăрашрĕ ун чухне Хветĕр. Вăл протеза антарас тесе чулпа та, патакпа та персе пăхрĕ. Çук, антараймарĕ. Виççĕмĕш кунне, арăмĕ тухса кайсан, икĕ шăчча пĕрлештерсе çыхрĕ, вĕçне çава çирĕплетрĕ. Эсрел инструменчĕ пекех пулчĕ вăл. Çапла аран-аран касса антарчĕ протеза. Ку, паллах, çав тери тарăхтаракан ĕç пулчĕ. Çапах та арăмне ун пек хăтланнăшăн каçарчĕ вăл.

Çиччĕмĕш протез — орден протезĕ. Унпа Хветĕр военкоматран Хĕрлĕ Çăлтăр орденĕ çакса таврăнчĕ. Нумай çул хушши кĕтнĕ ăна награда. Хветĕр ун çинчен манма та пуçланăччĕ ĕнтĕ. «Пама тăратнăччĕ те, май килмерĕ пуль», — тесе шухăшласа çӳретчĕ. Астăвать-ха: шартлама сивĕ каç. Сывлама та çук. Разведчиксем нимĕç ефрейторне тытса килчĕç. Çавăн чухне пĕлтернĕччĕ вĕсене: награда пама тăрататпăр сире тенĕччĕ. Тепĕр ик эрнерен, хаяр çапăçу, тĕркĕшӳ вăхăтĕнче, Хветĕр йывăр аманчĕ, госпитале лекрĕ. Гипсланă урапа кравать çинче ярт тăсăлса выртнă чухне те, урине татнă хыççăн та хаçатсене пăхкалатчĕ вăл. Указ пичетленсен хăй ятне шыратчĕ. Çук, унăн ячĕ курăнмарĕ. Килне таврăнсан та темле кичемрех пекчĕ ăна. Юлташĕсем орденсемпе килеççĕ. Ку шалти вăрттăн та пĕчĕк шухăш çеç пулнă ĕнтĕ. Тĕрĕссипе, вăл пăшăрхансах кайман. Ара, çĕршывшăн хăй мĕн тума пултарнине тунă-çке вăл. Акă юлашкинчен пысăк награда ăна хăех шыраса тупрĕ. Çеп-çемçе кавир тăрăх утса пычĕ военком умне. Протезпа пулин те, чăн-чăн фронтовикла.

— Служу Советскому Союзу! — терĕ вăл çирĕппĕн, тăн-тăн сасăпа.

Саккăрмĕш протез темле хаяррăн выртнă пек курăнчĕ ăна. Унпа çӳренĕ вăхăтра яла чăрсăр та çăткăн сăн-питлĕ (темшĕн сăнĕнченех паллă вăл ун пекки) Емель Емельевич таврăнчĕ. Тен, таврăнмастчĕ те пуль вăл. Таçтан шăпăрпа шăлса, хăваласа янă ăна. Мĕн таçтанни... Вăрçă вăхăтĕнче банк управляющийĕ пулнă вăл. Ятлă-сумлă пысăк начальник. Унтан кăларсан Емель Емельевича райĕçтăвком председателĕ туса хунă. Çăнăх, кĕрпе, аш-какай, çу, пыл... Райĕçтăвком председателĕнчен чăн-чăн арлан пулса тăнă. Пурăнсан-пурăнсан асăрханă ăна, ĕнсе чикки парсах кăларса янă ăшă йăваран. Кĕçех çак çын хăйĕн тăван районне лĕпĕстетсе çитсе ӳкет. Пичĕ пĕркеленнĕ ĕнтĕ унăн, хырăмĕ хĕç пек хĕсĕннĕ. Шеллеççĕ мĕскĕне. Райпищекомбинат пуçлăхне лартаççĕ. Кунта вăл часах термене çакланать. Хăй: «Ахалех хупрĕç мана», — тетчĕ пулин те Хветĕр нихăçан та ăна ĕненмен.

Емель Емельевич кайран ялта питĕ шăппăн пурăнма пуçларĕ. Пахчине тем çӳллĕш тимĕр карта тытса çавăрчĕ. Те тĕрмеренех курса килнĕ вăл ун пек картана. Вара сад чĕртрĕ. Улмуççисем ӳсрĕç, çимĕç пама тапратрĕç. Таврара Емель Емельевичăн кăна вăйлă сад. Ачасем ун пахчи еннелле хăййăн-хăййăн пăхаççĕ, тутисене чаплаттарса илеççĕ. Анчах Емель вĕсене пĕр улма çитерес пулсан çав сехетрех çакăнса вилĕ. Лавĕ-лавĕпе Хусана улма-çырла ăсатать. Унтан вăл ял совет председателĕ пулса тăрать. Мĕнле майпа? Çакна Хветĕр халĕ те пĕлсе çитереймест. Тус-тăванĕсене йывăç, шифер, кирпĕч парнелеме тытăнать. Хветĕр çакăн çинчен илтет. Унăн пӳртне шыв каякан пулнă. Çитсе кĕрет хайхи председатель пӳлĕмне. Тӳрех шав-шав тума юратать вăл. Хăй еккиллĕ çын. Алăк патĕнче хĕсĕнсе ларать. Емель Емельянович курать ăна. Апла пулин те пуçне çĕклемест, сăмах та чĕнмест. Çырса ларсан-ларсан ытти пӳлĕмсене туха-туха кĕрет. Темле тус-юлташсемпе пуплешет. Хветер пирки асра та çук. Тĕнчере Хветĕр ятлă çын çуралса та ӳсмен тейĕн. Каç пуличченех ларать инвалид. Каç пулсан Емельевич сĕтелне шăкăр-шăкăр питĕрет.

— Атя, тухăр. Ман каймалла, — тет.

— Эп ĕçпе килнĕччĕ, — тинех сăмах хушать Хветĕр.

— Мĕн çывăрса лартăн паçăр. Халь май килмест. Ыран... — тухса | вăркăнать пуçлăх.

Çапла, виçĕ кун çӳрет Хветĕр пуçлăх патне. Кашни кун каллĕ-маллĕ тăватшар çухрăм утать. Тăваттăмĕш кунне тӳсеймест, тарăхса çитет.

— Эс мĕн хăтланатăн? Суранлă урапа миçе хут килмелле сан пата? — тет вăл.

— Ничево, ничево, — мăкăртатать Емельевич куслăхне тутăрпа васкамасăр сăтăра-сăтăра илсе.

— Мĕн ничево? — хыттăн ыйтать Хветер.

Пуçлăх яштах пуçне çĕклет.

— Эсĕ, мĕн, мана хăратма килтĕн-и? Тупăннă этем. Вăрçăра эс çеç мар, пурте! пулнă...

Хветĕр чĕри хыттăн тапма пуçларĕ, çан-çурăмĕ чĕтрерĕ, аллисем чăмăртанчĕç.

— Ничево «хулиганить» тăваймастăн эс кунта. Мĕн те пулин хăтлансан тӳрех ăсататăп.

— Ăçта ăсататăн?

— Тупатăп вырăнне.

Хветĕр нервĕсене хытарчĕ. Унтан лăпкăн;

— Эпĕ санпа йĕркеллĕ калаçма килнĕ. Кăштах шифер кирлĕ мана. Хут туса пар-ха.

— Шифер! Ăçтан тупас ман?

— Йăмăкупа пиччӳне те, йыснуна та патăн-çке. Ман валли кăштах тупăнмĕ-ши вара?

— Ун пек калаçатăн пулсан марш кунтан! Пĕр хут татки те çырса памастăп. Пĕр листа шифер та, черепица та, тимĕр те ан кĕт. Фронтра пулнипе çĕмĕрттерсе çӳреме кирлĕ мар. Пĕтĕм çĕршыв çапаçнă вăрçăра. Пурте пĕр çын пек çĕкленсе тухнă тăшман çине.

Хветĕр чунĕ тăвăнсах çитрĕ. Ытла лайăх «витĕнкĕç сăмахсем» тупать-çке Емель Емельевич. Çакăн пек сăмах вăл — вăрçă вăхăтĕнче тылра пытанма тăрăшнă йĕксĕксен «шанчăклă хӳми». Хветĕр хăйне хăй те сисмерĕ. Вăл протезне вĕçертрĕ те йăпăр-япăр урине туртса кăларчĕ. Хăватлăн çӳлелле çĕклерĕ. Емель сĕтелли çине кĕрĕслеттерсе çапĕ. Протез «шинăсем» авăнчĕç. Емельевич пӳлĕмрен вăшт кăна тухса сирпĕнчĕ. Куçлăхĕ алăк çумне çапăнса чĕлпĕр саланчĕ. Нумай турткаларĕç Хветĕре. Хăйне çирĕп тытманшăн пайтах ӳкĕнчĕ инвалид. Анчах нимех те тумарĕç ăна, ятларĕç кăна. Емель Емельевича вара кĕçех председательтен кăларса çапрĕç.