Электронлă вулавăш

1

Ямшăк Михали пенĕ пуля Варламăн ĕнсинчен кĕрсе хăлха патĕнчен шăтарса тухнă. Анчах çак çĕрме пуянăн татах усал ĕçсем туса пурăнма елчелĕ пулнă. Вăл, кашкăр сывлăхлă çын, тăнне çухатнă пулсан та, юнлă йĕр хăварса, улăм купи айĕнчен шуса тухнă. Тихха ăна вилĕмрен çăлнă. Анкартинче пăшал сасси илтĕннĕ самантра Тихха урампа пынă, хурал пӳртĕнче, йăсăрланакан чĕлĕм тĕтĕмĕнче, сăмах-юмах итлесе ларнă хыççăн килне кайма тухнă, пăшал сассине илтсен, ахаль те мулкач чĕреллĕскер, сехри хăпнипе вăл тăп чарăнса тăнă. «Ырра мар ку, темле cехмет сиксе тухрĕ пулмалла», — тесе шухăшланă Тихха, качака сухалне чанк тăратса. Хăй хуçине юрас тенĕ йытă туйăмĕ ăна канăç паман. Вăл Варлам çурчĕ умне пырса тăнă, анчах çынсен ыйхине сирме хăяйман, каллĕ-маллĕ пăхкаласа, анкартинелле утнă, пырса çитнĕ те карта урлă каçма тăнă чух кăчăрт-кăчăрт ура, сасси авăн вучахĕ çинчи тăманана шуйхатнă. Кайăк ихĕрсе кулса янă та Тихха пуçне çуначĕпе перĕнес пекех вĕçсе иртнĕ. Тихха хăранипе вĕрлĕк çине лăпчăнсах ларнă, унăн ӳчĕпе пĕрле вĕрлĕк те чĕтреннĕ. Вăл темиçе хут «пĕсмĕлле!» тесе сăхсăхса илнĕ те анкартинчи капансем хушшине кĕрсе пытаннă. Анкарти вĕçнерех ларакан улмури пăтĕнчен инçе мар юр çинче тем хуралса выртнă. Тихха хăранипе те шăннипе чылай вăхăт ĕнтĕркесе тăнă, чĕре тапни те илтĕнекен шăплăхра вăл хура япала умне йăпшăнса пынă. Варлам пуçĕпе юра тĕкĕнсе ӳпне выртнă, унăн туллатнă кĕрĕкĕ çинче, çутă пăнчăсем пулса, çаврака йĕс тӳмесем йăлтăртатнă... Ку тӳмесене апăрша Тихха лайăх астунă. Варлам хĕрĕнкĕ чухне ăна пĕрре кăна хăртман: «Эсĕ çак тӳмесен хакне те тăмастăн», — тесе кăшкăрнă.

Тихха Варлама çĕклеме хăтланнă, анчах ăна вырăнтан кăшт анчах хускатма пултарнă, хăй мекĕрленсе чăм тара ӳкнĕ. Шăлапир чăлхисен кунчисене юр кĕрсе тулнă.

Тихха, хыçалтан хăваланă пекех, урампа лĕпĕстетсе чупнă, уйăх çутинче унăн вăрăм мĕлки, хӳмесемпе тĕкмесем çинче хуçкаланса, пĕрре хуралтăсем хушшинче çухалса, тепре пахчасем çине тăсăлса пынă.

Тихха нумаях та каяйман, пĕр хăйăлти сасăллă йытă лемлетсе илнĕ те хӳреллĕ тусĕсене ыйхăран вăратнă, пĕр йытă хыççăн тепри сике-сике тухнă, тăкăрлăк хĕрринче Тиххана хупăрласа илнĕ, шăл йĕрсе хăрăлтатнă. «Тепе, тепе! Эсир мана палламастăр-и, янаварсем? Тихха эпĕ, Тимкка Тиххи», — тесе йытăсене тархасланă вăл. Улахран таврăнакан икĕ каччă шĕвик шăхăрса килсе тухман пулсан вăл кунта чылаях тăнă пулĕччĕ, тен, сăхман арки те пĕр-пĕр йытă çăварĕнче татăлса юлĕччĕ.

Вăл Варлам чӳречине шĕвĕр пӳрне вĕçĕпе темиçе хутчен шăкăртаттарнă хыççăн Матĕрнен хыпăнса ӳкнĕ сасси илтĕннĕ:

— Кам унта?

— Эпе, Тихха... — тенĕ хашкаса сывлакан этем, сивĕ чӳрече кĕленчине тутипе перĕнсе.

— Мĕскер?

— Варлама вĕлернĕ, — хăйĕн сассинчен хăй хăраса каланă Тихха, шикленсе урам еннелле çаврăнса пăхнă.

...Вĕсем Матĕрнепе иккĕшĕ Варлама çунашка çине хурса сĕтĕрсе килчĕç. Матĕрне çав каçах Тиххана, хыçлă çуна кӳлсе, Çатра ялне юмăç патне кайма хушрĕ. Автансем виçĕ хутчен авăтнă çĕре Тихха юмăç карчăка илсе çитерчĕ. Пуян çуртра çак юмахри алпастă пек мăнкăлтăк чунтан тĕлĕнсе кайрĕ Тихха, йĕрĕнме пĕлмен пулсан та йĕрĕнсе, капланса килнĕ сурчăкне сурма вырăн тупаймарĕ. Карчăкăн икĕ куçĕн хупанки те таврăнса тухнă, куç хӳрисенче пӳр капланса тăнă; пӳрнисем тапак тĕтĕмĕпе саралса кайнă, çамки çине аннă кăвакарнă çӳç пайăркисем çинче шăрка тĕввисем курăнаççĕ; çийĕнчи нумай аркăллă кĕпи те хăмаççип, те улача — палласа илме çук, мĕншĕн тесен ӳт çине кĕнĕренпе ик-виçĕ çул хушши вăл шыв киллинче пулса курман.

Карчăк алăк патĕнче кĕрĕкне хывнă-хывманах мăкăртатса хаклашма тытăнчĕ:

— Манран сип, сиртен мул, — тесе пуçларĕ вăл сăмахне.

Юмăç карчăк тӳшек çинче выртакан Варлам умне пырса тăчĕ, чĕлхе вĕçĕпе виçĕ хутчен тĕхлетсе сурса илчĕ те тимĕр чĕлхи мăкăртата пуçларĕ:

— Çичĕ тинĕс леш енче тимĕр утрав, тимĕр утрав çинче тимĕр пукан, тимĕр пукан çинче ашапатман карчăк ларать. Ашапатман карчăк çăварĕнче пĕр шăл, кутĕнче пĕр тĕк...

Матĕрне, чĕлхе-çăвар енчен хăй те чараксăр пулсан та, карчăк асар-писер сăмахсем, хăлхана йĕрĕнтерекен намăс такмаксем калама тытăнсан, тепĕр пӳлĕме тухса кайрĕ, хура янахлă мăнкăлтăк сурнине итлесе ларчĕ, унăн карчăка алăкран тапса кăларса ярас кăмăлĕ тăвăлса килчĕ, анчах вăл юмăç кĕлли харама ан кайтăр, хăйне усал-тĕсел ан çыпăçтăр, кил-çуртран ырă куйкăрăш кайăк тухса ан тартăр тесе, хăйĕн шухăшне пусарма тăрăшрĕ.

Карчăк пуян килте пĕр эрне пурăнчĕ, вăл Варлама ура çине тăратма çичĕ вĕçен кайăк тытса пама хушрĕ. Варлам ывăл ачи Колякка хăйĕн тусĕсемпе пĕрле чăнах та çичĕ кайăк тытса килчĕ, вĕсене пурне те, урисене курăспа çыхса, юмăç каланă пек, мунчана хупрĕ. Варлам тăна кĕмерĕ, анчах унăн шăнса пăсăлнă кăкăрĕ, шалта хĕлĕхсем туртса тултарнă пек, хăйăлтатса вăйлă сывларĕ. Матĕрне упăшкине, шăлĕсене калекпе хайăрса, пыл шерпечĕпе сĕт ĕçтерчĕ. Юмăç карчăк, çӳçне арпаштарса, мунчана кĕрсе кайрĕ, вĕçен кайăксен пуçĕсене тата-тата илчĕ, вĕсен тула кăларса ывăтнă хевтисем вĕçсе каяс пек туртăшрĕç.

Карчăк, кайăксен чĕлхисене хурса, пĕр юсман унарĕ, пĕçернĕ чух çатма çине виçĕ хут сурса илчĕ, такмакне Матĕрне илтмелле мар пăшăлтатса каларĕ.

— Эпĕ те илтем, инке! — терĕ Матĕрне.

— Юрамасть. Эпĕ усал-тĕселпе калаçатăп. Варлама чĕлхеллĕ тума тимсĕлсе ыйтатăп, — терĕ карчăк. Хăйне, чăнах та, куçа курăнман ырăпа усал сывлăшсен юратнă тусĕ пек мăнкăмăллă тытрĕ, пăшăлти такмакне каласа пĕтерчĕ те икĕ аллине пилĕк çине лашт хучĕ.

Матĕрнепе Колякка икĕ эрне ытла Варлам умĕнчен каймарĕç, пĕри тĕлĕрсе кайнă хушăра тăна кĕмен çын умне тепри пырса тăчĕ, вĕсем, кил хуçине вилĕм аллинчен çăлса юлас тесе, лапшака юмăçа та тиркесе пĕр сăмах та каламарĕç, унăн умĕнчен тутлă апат та, эрех те татăлмарĕ.

Аслă ывăлĕ Мĕтри те хăйĕн ашшĕне чĕртме тăрăшрĕ, анчах урăх майпа: вăл вулăсри больницăран виçĕ кунлăха пĕр тухтăра илсе килчĕ. Матĕрне укçа çинче выртакан çичĕ чула илсе пăрахрĕ, халиччен пуспа кăна шутлакан хăйĕн хыткукар чунне çемçетрĕ, тенкĕ çине куçарчĕ. Нумай вăхăт Варлам пуçĕ вĕçĕнче тăнă хăрушă вилĕм хуллен-хуллен чакма тытăнчĕ, шалти пӳлĕмрен малтине тухрĕ, майĕпенех хапхаран тухса кайрĕ те çĕрме пуянăн хаяр чунне илеймесĕрех алă сулчĕ.

Варлам тăна кĕнĕ хыççăн та пĕр-икĕ кун, те вăйĕ çук пирки, те ахалех калаçас мар тесе, чĕнмесĕр выртрĕ, кайăксен чĕлхинчен тунă юсманăн, юлашки татăкне тăна кĕрсен çăтса ячĕ. Ирхине, стена çинче хĕвел пайăркисем сиксе вылянă чух, Варлам нумай выртнипе ыратакан аякĕ çинчен тепĕр енне çаврăнса выртрĕ, малти пӳлĕмре кăштăр-кăштăр тутарса урай çунине илтрĕ те, симĕс чаршава аллипе сирсе, пĕр тытăнкăсăр сасăпа ыйтрĕ:

— Килте кам пур?

— Эпĕ пур! — тесе Тихха хĕрачи Натюк тухса тăчĕ.

— Мĕн тăватăн?

— Урай çăватăп.

— Матĕрне ăçта?

— Килтех. Таçта тухрĕ-ха. Чĕнмелле-и?

— Кирлĕ мар... — Варлам пуçне çĕклеме хăтланчĕ, анчах мăй шăнăрĕ туртса ыратнипе шăлне çыртрĕ, пăчăр-пăчăр тар тапса тухнине сисрĕ, аллине кăкăрĕ çине хучĕ; алăран вĕçерĕннĕ чаршавĕ хупăнчĕ.

Натюк Матĕрнене чĕнме тухасшăнччĕ, анчах алăка уçма тăнă çĕре Матĕрне хăй те килсе кĕчĕ.

— Варлам пичче чиперех калаçрĕ, — терĕ Натюк. — Чăнах-и? — сак çинче тĕлĕрсе выртакан юмăç карчăк сиксе тăчĕ те Матĕрне çине чăр пăхса илчĕ. — Каларăм-çке сана... Халĕ ĕнтĕ, Матĕрне хуçа, ху сăмахран ан чак. Икĕ тăрăх пир, виçĕ пăт тулă çăнăхĕ, çирĕм...

— Ан кăранклат! Астăватăп...

Çак самантра пĕр эрне хушши, пурти шыва чăмнă пек, питĕ кунĕ çӳренĕ Матĕрнен питне ĕлĕкхи хаярлăхпа усал сăн килсе кĕчĕ, вăл шалти пӳлĕме кĕрсе кайнă чух чылай вăхăт кисренмен урай хăми малтанхи хут хускалса юлчĕ, юмăç карчăк карланкине йĕпетнĕ хыççăн пушаннă черккесем, сĕтел çинче чăнкăр-чăнкăр туса, мĕскĕн сасăпа калаçса юлчĕç.

Варлам хуçа чĕрĕлсе тăма хатĕрленни çинчен ялта хыпар хăвăрт сарăлчĕ, хăшне хурлантарчĕ, хăшне савăнтарчĕ. Ашшĕ ятне çирĕп тытса тăракан Мĕтри хутортан килсе çитрĕ. Варлам пуçелĕкĕ çумне пырса ларчĕ. Вăл нумаях пулмасть вулăсра пулнă, чĕрине чикекен, шухăша ӳпне-питне çавăракан хыпарсем илсе килнĕ.

— Кала, Мĕтри, пурне те тĕрĕс кала, — терĕ Варлам, хăй пекех сарлака хулпуççиллĕ те сăхас пек çивĕч куçлă ывăлĕ çине пăхса.

— Хыпар нумай, ырри сахал, атте. Эсĕ халлĕхе тĕпчеме тăхта-ха. Вĕрĕлме пултарăн.

— Кала, пĕрне те ан пытар, — тĕрĕ ашшĕ, чавси çине таянса тăрса ларчĕ, тӳмелемен кĕпе çухинчен хура та кăтра çăмлă кăкăрĕ курăнчĕ.

— Мĕскертен пуçлам-ши? Саншăн халĕ пур хыпар та çĕнĕ, кăмакаран тин пĕçерсе кăларнă кукăль пек.

— Тутли те пур-тăр, — терĕ ашшĕ, пăртакçă куланçи пулса.

— Тутли çукпа пĕрех, атте. Сывлăху тĕрекленсе пыни маншăн чи хитре хыпар.

— Хыта амантрĕ мана Михаля, анчах вĕлереймерĕ. Çук! — терĕ Варлам, мухтаннă пек пуçне ухса илме тăчĕ, анчах суранĕ ыратни ăна чăрмантарчĕ, пĕтĕм ӳчĕ сăр-сăр туса илчĕ, вăл каллех минтер çине ерипен тĕшерĕлсе анчĕ. — Варлама, ачам, чăваш чустинчен туман, хурçаран шăратнă, сăвап шывĕпе шăварнă. Варлама вĕлереймĕн. — Варлам сылтăм аллине чăмăртарĕ те çамки çине хучĕ.

Ывăлĕ ашшĕ çамки çинче суран тарăхтарнă вăхăтра тарăн йĕрсем хушăннине, тăнлавĕсем çинче кăвакарнă çӳç пайăркисем выртнине курчĕ.

— Ăçта халь Ямшăк Михали? — ыйтрĕ Варлам.

— Вăл салтакра çӳрет, пире хирĕç.

— Пире майлисем пур-и?

— Пулмасăр.

— Халĕ апла икĕ çар.

— Иккĕ. Хĕрлисем те шуррисем.

— Ых, манăн Ямшăк Михалине тытасчĕ те вут çинче çара уран ташлаттарасчĕ!

— Ташлаттарма хĕн, атте. Хамăр пуçа турта лекмесен юрĕ.

— А-ах! — тесе йывăррăн сывларĕ Варлам, темле хытă сăмах калас пек, ывăлĕ çине пăхса илчĕ.

— Вулăсра пултăм, — терĕ ывăлĕ.

— Асли кам унта?

— Хамăр ял тимĕрçи Изотов. Пуян çынсене çарăк кăларнă пек тăпăлтарать. Барон фон-Зинберген таçта тухса тарнă. Унăн çуртĕнче халĕ халăх çурчĕ.

— Барона çав кирлĕ! Вăл пирĕн пек çынсене чĕрне хури вырăнне те хумастчĕ, «чăваш» тесе кăна хăртатчĕ.

— Эсĕ халĕ унăн çуртне кĕрсе курасчĕ. Çăпаталлă çынсем чăп тулли çӳреççĕ, чăвашла та, тутарла та калаçаççĕ. Ан савăн!

— Мĕншĕн савăнас мар? Баронсене силлеччĕр!

— Хамăра силлеме тытăнсан...

— Пулĕ, ачам, пулĕ...

— Сан унта капансем ытла каçăрăлса лараççĕ, атте. Хĕрсе канашлама тытăнас чухне чӳрече умĕнче юр кăчăртатни илтĕнчĕ, такам чӳрече хашакĕнчен туяпа шаккарĕ.

— Халăх çинĕ! Вулăсран çын килнĕ! — илтĕнчĕ Исай сасси.

— Куллен халăх, халăх та халăх! — терĕ малти пӳлĕмре Матĕрне.

— Каясчĕ те, вăй çук, ӳте темле иййе чăмласа кайнă пек туйăнать, — тĕрĕ Варлам, шухăша кайса, куçне хупрĕ. Ывăлĕпе ашшĕн чĕререн канашлама пулмарĕ.

— Ман килес! — çăмăллăн килсе кĕчĕ Тихха, шалти пӳлĕм алăкĕ умне пырса тăчĕ, мулкачă тирĕнчен çĕлетнĕ кукша çĕлĕкне хывса пуç тайрĕ. — Сывалатăн-и, Варлам хуçа? — терĕ вăл хаваслă сасăпа.

— Сывалатăп, Тихха пичче, вилместĕп, — терĕ Варлам унăн сассинче, Тихха кĕтнĕ пек, ăна тав тунă туйăм сисĕнмерĕ, хăйне пысăк хуçа пек тытни палăрчĕ. — Санăн, Тихха пичче, халăх çине каясчĕ, кайран вара ман пата кĕрсе тухасчĕ.

— Юрать, юрать, — терĕ Тихха, пуçне сулса илчĕ те алăка шăппăн хупса, тухса кайрĕ.

Аслă ывăлĕ капансем çинчен каланине асран ямарĕ Варлам, чылай вăхăт çывăрнă пек шухăша кайса выртрĕ. Чăнах та, сакăршар ураллă капансем таçтанах курăнса лараççĕ, пĕтĕм ялти халăх куçне вĕчĕхтереççĕ. Самана пăтраннă вăхăтра вĕсемпе мухтанма çук.

— Кил-ха, карчăк! — терĕ вăл, йывăр шухăшĕсене çăмăллатас пек, пуçне ал лаппи çине хучĕ.

— Мĕн вара? — терĕ Матĕрне, Натюкпа шăппăн калаçса тăнă çĕртен упăшки умне пырса тăрса.

— Мĕн иккенĕ паллă, карчăк. Натюк халĕ яла тухса кайтăр, хĕрарăмсене ыран авăн çапма каласа тухтăр.

— Халех-и, Варлам пичче? — терĕ Натюк.

— Халех килтен киле çӳре!

— Тӳлев пирки мĕнле калас, Варлам пичче? Çын пуçне тăватă кĕрепенкĕ пăрçа çăнăхĕ.

— Халĕ тăваттă та нумай. Выçлăх. Ялта чылайăшĕн паян чĕре сури тумалăх та çăкăр çук» — терĕ Мĕтри, ашшĕ çинчен куçне илмесĕр.

— Эсĕ, Натюк, перекете пĕлсе, кĕлте тавăрма хĕрачасене чĕн. Вĕсене, пĕчĕк шĕшлĕсене, икшер кĕрепенкĕ те çитет, — терĕ Матĕрне.

— Миçе çын чĕнес? — ыйтрĕ Натюк.

— Çирĕм тăватă хĕрарăм, тăватă хĕрача, — терĕ Варлам. — Чим-ха, Натюк, — хушса хучĕ вăл, — ку хамăр хушăра кăна пултăр. Яла сас-чӳ кăларас пулсан, мăйна пăрса татăп та шалча çине тирсе лартăп. Авăн çапма пуçласанах, аçупа иксĕр вите айĕнче шăтăк чавăр. Малля та тухтăр.

Натюкпа Матĕрне тухса кайнă хыççăн Варлам çурчĕ умне тимĕр кăвак лаша кӳлнĕ хыçлă çуна çитсе чарăнчĕ. Шыв арманĕн улпучĕ Корней Хрисанфович ури çинчен бархат паласа илчĕ, çуна хыçĕ çине уртăнтарчĕ те сиксе анчĕ; сухалне ӳчĕ кăвакариччен якатса хырнă вăл, куç айĕсем хăмпăланса тăраççĕ — юлашки кунсенче сахал çывăрни те, тарăхни те сисĕнет.

Вăл ямшăкпа лаша çине пăхса та илмерĕ, тӳрех хапхаран кĕрсе кайрĕ. Таврари паллă та ăслă улпут хăй патне пырса тухни, ăна хисеп хуни Варлама питĕ савăнтарчĕ, ĕлĕкрех вăл Варлампа юнашар ларма кăмăл тăвакан марччĕ, чăваш пуянĕсенчен ютшăнатчĕ.

Самана хуранти шыв пек явăнса вĕренĕ чух улпут хăйне ăçта та пулсан тайăнма тĕрев шырать, халĕ ăна, чĕрни мăкалса пыракан ватă хурчкана, ула курак пек Варлам та шанчăклă тус пек туйăнать: хаяр хумсем çинче силленекен самана сакки çинче ларса пыма юлташсем кирлĕ.

Корней Хрисанфовича алă парас тесе, Варлам тăрса ларма хăтланчĕ, анчах улпут ăна хулпуççинчен аллипе тытса чарчĕ:

— Ан тăр, выртах, вырт! О, Варлам чĕрĕлни мана телей çуни çинче сиктерсе çитерчĕ. Калаçса ларма пире илемлĕ пулĕ. Эсĕ мĕнле, аван-и, Дмитрий Варламович! — терĕ вăл Мĕтрие, унăн аллине икĕ алли хушшине хĕстерсе чăмăртарĕ.

— Эсĕ килни питĕ аван, Корней Хрисанч, анчах хыпар-хăнар ырă мар, — терĕ Варлам, улпут çине путса кĕнĕ куçĕсемпе пăхса.

— Ан та кала ĕнтĕ, тусăм. Чăвашсене пĕтереççĕ, сывлама та памаççĕ. Чăваш хутне кĕресех пулать.

— Тĕрĕс сăмах. Эсĕ ак, вырăс пулсан та, чăваш хутне кĕресшĕн.

— Мĕн вырăсĕ унта! Эпĕ чăваш çĕрĕ çинче пурăнатăп...

— Çапла ара, çапла... Мĕн тăвăпăр-ха, Корней Хрисанч? Хамăра ӳпне-питне яричченех кĕтсе ларăпăр-ши?

— Мăйран килсе пăвичченех ларма юрамасть, — тесе улпут сиксе тăчĕ те уткалама тытăнчĕ, унăн куç айĕнчи тирĕсем чĕтресе илчĕç. — Пур çĕтĕк-çатăк ĕрĕхсе кайнă, халиччен сухапуç кăна тытма пĕлнĕ йĕксĕксем власть илесшĕн.

— Илнĕ те, ĕнтĕ, — терĕ ним чĕнмесĕр шухăша кайса ларакан Мĕтри.

— Çĕтĕксем йĕм сапласа ларнă чух пирĕн пĕрлешмелле, карма çăварсен пырĕсене чӳпĕк чикмелле, халăха хамăр енне çавăрмалла. Халăх куллен пухура кĕрлет. Мĕншĕн пирĕн пупсем мăрана тухнă? Мĕншĕн вĕсем ӳкĕтлемеççĕ халăха? — улпут Варлам умне пырса тăчĕ.

— Çапла ара, Корней Хрисанч, хамăр алăри йĕвене лăшт ятăмăр та, çĕтĕксем пур çĕрте те тиха пек кĕçенсе çӳреççĕ, пире тапма пăхаççĕ, — Варлам, ыратнине манса, тăрса ларчĕ.

— Йĕвене кĕмен тихасем çиме ыйтаççĕ, санăн каланусем çине хăрăнса пăхаççĕ, Варлам тусăм. Асту, тыр-пул харама кайма пултарĕ.

— Аманса хур пултăм-çке, Корней Хрисанч.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн