Хĕвеллĕ çумăр
— Чим, Николай Степанович, эс ĕнер хăвăн агрохими лабораторине тиесе килеймерĕн-им? — тин ыйхăран вăраннă çын пек ыйтрĕ председатель.
— Каларăм-çке-ха, — каллех эрленнĕ кăмăл сисĕнчĕ Микулай сассинче, — Ăçтиçук-Таçук мана машина çывăхне те ямарĕ. Арçуриллех янрашать: «Машинăна мана шанса панă!.. Манăн машина! Манăн Вăрманкасси савăтĕнчен кирпĕч турттарса каймалла!» Автобуспа ларса килтĕм вара. Çук, капла ниепле те май çук, Лаборатори хатĕрĕсене халех илсе килмелле. Халех анализсем тума тытăнмалла!..
— Чăн сăмах! — алăк патĕнчен илтĕнсе кайрĕ Уруковăн çинçерех уçă сасси. — Çитет тăпрана е варлăха текех ывăçпа тĕрĕслесе... Наука кирлĕ!..
Агрономпа председатель сăмахланине парторганизаци секретарĕ таçта алăк хыçĕнче итлесе тăнă тейĕн. Вăл тӳрех калаçăва хутшăнса кĕчĕ. Анчах Уруков кунта тин çеç килсе çитнĕ-ха, нимĕнле алăк хыçĕнче те итлесе тăман вăл, нимĕн те илтмен. Тĕрĕссипе, лаборатори пирки парторгпа председатель ĕнер каçхине çак пӳлĕмрех питĕ хытă тытăçса илнĕ иккен.
Хăйĕн вушарлăхне кура председатель парăнасшăн пулман.
— Мĕн лабораторийĕ пире! — тенĕ вăл. — Укçа тăкни анчах... Кирлĕ чух пире тăприне те, вăрлăхне те районта ахалех анализ туса параççĕ.
Парторганизаци секретарĕ те агрономшăн çирĕп тăнă тейĕн, Паян, акă, вăл алăк уçнă-уçманах калаçăва хутшăнчĕ пулсан, хăйĕн ĕнерхи шухăшне çеç çирĕплетсе каларĕ: «Чăн сăмах! Çитет тăпрана е вăрлăха текех ывăçпа тĕрĕслесе... Наука кирлĕ!..»
— Юрĕ, — сăмах каллех чĕрре кĕресрен сыхланса хушса хучĕ Сармаев. — Машина паратăп, хăть ыранах тиесе кил хăвăн лабораторине!..
— Мĕншĕн манăн! — тĕм-хура куçĕсене ялкăштарса илчĕ агроном.
— Винават, пирĕн, пирĕн! — кăмăллăн кулса ячĕ председатель.
— Çапла пултăр çав, — терĕ Уруков. — Текех «санăн» та «манăн» çук, йăлтах пирĕн, хамăрăн.
Халь ĕнтĕ Шангинăн парторганизаци секретарĕпе сăмахласа пăхас килчĕ. Уйрăммăн, куçа-куçăн. Çавна сиссе, колхоз председателĕ шут ăстисем ларакан пӳлĕме тухрĕ.
— Эсир хăвăрăнне юмахлăр...
— Паян ир радиопа ытла та чаплăн хыпарларĕç, мĕн пирки аплах? — кулкаласа ыйтрĕ агроном. — Пĕр-пĕр пысăк уява йыхăраççĕ тейĕç.
— Акатуй çывхарать, — чеен куç хĕсрĕ парторг. — Юрă уявĕ... Эс хатĕр-и?
— Ман мĕскер... Эпĕ ыттисенчен уйрăм мар...
— Çапах та...
Тепĕр виç-тăватă сехетрен пуçтарăнас пуху пирки Уруков хăй мĕн шухăшланине кĕскен çеç каласа кăтартрĕ. Ĕнер, Николай Шангин Шупашкара кайсан, комсомол комитечĕн ĕçне партбюро ларăвĕнче тĕплĕн пăхса тухнă иккен. Шангина кун çинчен систермен, партбюро ларăвне те чĕнмен. Çавăншăн Микулай хытах кӳренчĕ. Чăн та, вăл коммунист мар-ха, комсомол комитечĕн членĕ те мар, анчах партбюро пăхса тухнă, ыйтусем Шангина ытла та çывăх. Çав ĕçсене, тĕрĕссипе, Микулай хускатса янă-çке-ха. Шапа лĕккипе витĕнеç шурлăх варрине чи малтан вăл чул пăрахнă. Апла пулин те, ăна темшĕн аяккарах пăрса хăварасшăн... Халь акă, унăн кăмăлĕ хуçăлнине Уруков та сисрĕ. Сăлтавне те ăнланчĕ.
— Эпир комитетăн пĕтĕм ĕçне пăхса тухрăмăр, — терĕ вăл, питĕ асăрханса, çав вăхăтрах питĕ «официаллă чĕлхепе». — Комсомолецсене политикăллă воспитани парасси, пĕтĕм организацин ĕçри хастарлăхне ӳстересси... Эс хускатнă ыйтусем «Нина Ювашева ĕçĕпе» ытларах çыхăннă. Ăна халĕ çĕнĕ комитетăн пăхса тухма тивет.
— Çĕнĕ комитет? — кăшт тĕлĕненçи ыйтрĕ Шангин. — Комитета çĕнетмеллех пулать-и вара?
— Унсăрăн май çук, — терĕ Уруков. — Чир ытлашши: шала кайнă. Эпир вăхăтра асăрхайман. Халь, акă, сиплемелле... Самаях йывăр операци тумалла...
Вĕсен хушшинче урăх сăмах-юмах пулмарĕ. Шангин йĕпе плащне пăтаран илсе, алă хурси урлă уртса ячĕ те пӳлĕмрен тухрĕ.
Ăна хирĕç хăйĕн пӳлĕмне Сармаев кĕрсе юлчĕ. Вăл та агронома сăмах чĕнмерĕ. Паянхи «тытăçушăн» к-мăлсăр пулчĕ-шим? Юрĕ-çке, ӳлĕм кун пек кăна мар тытăçăпăр-ха!..
Шангин правлени крыльцине тухса тăчĕ. Вĕтĕ çумăр паçăрхи пекех шăпăртаттарса çăвать. Шангин аллинчи сехечĕ çине пăхса илчĕ. Пуху пуçланиччен вăхăт чылай-ха. Унччен... Микулай хăлхинче çаплах Уруков сăмахĕсем илтĕнсе тăраççĕ. Типĕ сăмахсем. «Воспитани парасси... явăçтарасси... ӳстересси...» Пĕр ывăçран тепри ывăçа типĕ хăйăр юхтарнă пек...
Ахаль чухне унашкал пулакан марччĕ-çке-ха Уруков!.. Вăл йышăнса ларакан вырăн е вăл куллен туаса пыракан ĕç типĕтет-ши вара этем кăмăлне? Чĕрине чурăслантарать?.. Çук, çук, апла мар-ха кунта! Ара, тик кăна-çке Уруков çамрăк агроном хута кечĕ: «Çитет тăпрана е вăрлăха ывăçпа тĕрĕслесе... Наука кирлĕ.
Чĕри те чурăсланман Уруковăн. Кунта йăлтах урăххи. Чĕрĕ пурнăç çинчен, этем кунçулĕ çинчен калаçнă чухне эпир хамăр шухăша тĕрĕсрех палăртма чĕрĕ сăмах тупаймастпăр. Ирĕксĕрех пуçланать хайхи — «воспитани парасси» те «малалла аталантарасси», «явăçтарасси» те «ӳстересси»…
Паллă ĕнтĕ, Уруков районти хаçата, Шупашкарта тухса тăракан чăвашла хаçат-журналсене питĕ тимлĕ вулать. Тĕлĕнмелли çук. Çавă сисĕнет те ун чĕлхинче. Микулай хăй ăссĕн кулкаласа илет. «Аптăрамĕ, хăрушах мар, анчах, калăпăр, халăх умĕнче лекци е доклад туса памалла пулсан, хамăр еплерех сăмахлăпăр-ши?.. Тырпул тухăçлăхне хăпартассине ăнăçлăн малалла ярасси... Ха-ха-ха!»
Çумăр, çумăр... Унччен имшеррĕн ешерекен урамри курăк куç умĕнчех вăй илчĕ, сĕтеклĕн ашкăрса çеремленчĕ. Ӳсентăран... Ăна хура тăпрари техĕмлĕ çимĕç кирлĕ, хĕвел çутипе ăшши кирлĕ, сипетлĕ çумăр шывĕ кирлĕ... «Тархасшăн, пĕр сыпкăм шыв...»
Сасартăк аса килнĕ сăмахсем çамрăк агроном чĕрине пĕрре ăшăтса ячĕç, тепре çӳçентерчĕç.
Ĕнер, Микулай Шупашкартан таврăниччен, Кĕтерук кинеми патне Лида пырса кайнă. Вăл Микулая ыйтнă, анчах хăй мĕншĕн пынине каламан. Ахалех мар-тăр. Лида нихçан та ахаль çӳремест. Эппин, пуху пуçланиччен ăна шыраса тупмалла... Тем тесен те тупмаллах!.
Анчах епле? Килне каяс — каллех çынсенчен аван мар. Э-эй, тепĕр тесен! Мĕн пулать те мĕн килет!.. Пушартан хăрасан, ĕмĕрне шăрпăк та ан чĕрт!.. Вăл, плащĕпе кепкине йăпăр-япăр тăхăнса, крыльцаран анма тăнăччĕ кăна, Аслă урамăн тури пуçĕнче, лăп та шăп Кайрикас тăкăрлăкĕ кунталла пăрăнса аннă тĕлте, Лидăна курах кайрĕ. Микулай тӳрех ăна хирĕç тапса сикрĕ.
27
Çумăра пула Лида ахаль чухнехинчен кĕштĕрккерех тумланнă. Плащ е жакет вырăнне ашшĕн çуллахи кивĕ пиншакне тăхăнса янă, пуçĕнче — шупкалнă сарă тутăр, уринче — сăран атă.
Лида çумăрпа йĕпенсех ĕлкĕреймен-ха. Тутăрĕ айĕнчен тухса тăракан кăтрашка çӳç пĕрчисем çинче кăна вĕтĕ-вĕтĕ çумăр тумламĕсем тытăнса тăраççĕ. Хура пурçăн çиппе витернĕ мерчен шăрçасем тейĕн.
Микулай хĕр çине пĕр самант сăмах чĕнеймесĕр, тĕлĕнсе те тĕмсĕлсе пăхса тăчĕ. Малтанхи хут асăрхарĕ вăл: Лида Микулайпа пĕр сăнлах иккен. «Ах, йăмăкăм, йăмăкăм, — ăшшăн шухăшларĕ каччă. — Ман пекех хурамкка эсĕ... Хура хĕр — çутă чун... Ман пекех кăшт тӳрккесрех, ман пекех...»
Каччă хăй шухăшне вĕçне çитереймерĕ. Лида ун çине хавассăн пăхса илчĕ те:
— Килте... Хăйсен тăван килĕнче, — терĕ Лида, пĕтĕм çут тĕнчери чи вăрттăн хыпара пĕлтернĕ пек пăшăлтатса.
Çамрăк агроном йĕри-тавра вăрт-варт пăхкаларĕ.
— Атя, ман пата кĕрĕпĕр, — аллинчен тытрĕ вăл хĕре. — Урамра аван мар... Хĕр куçне шиклĕн çĕклерĕ.
— Лабораторие-и?
— Мĕнех вара? Лабораторие кĕрĕпĕр! Халь маншăн нимĕн те хăрушă мар! Никамран та хăрамастăп халь эпĕ!..
Лида турткаланса тăмарĕ. Тĕрĕссипе, вăл хăй те Микулая шырама тухнă.
— Ĕнер эпĕ Кĕтерук кинемисем патне пынăччĕ, — терĕ хĕр, çак улах кĕтесре сасартăках хăюлланса. — Эсир çукчĕ...
— Каласа кăтарт, йăмăкăм, каласа кăтарт! — хĕпĕртесех хистерĕ Микулай.
«Йăмăкăм» тенĕрен Лидăн тĕксĕм сăнĕ йăлтăр кăна çуталчĕ те, вăл вара пĕр чарăнмасăрах калама пикенчĕ. Кун пек чухне унăн кăшт тытăнкаларах чĕлхи-çăварĕ сасартăк уçăлса каять.
«Хура хĕр — çутă чун» каласа кăтартнинчен Микулай куçĕ умне акă еплерех «пăлхав» çаврăнса тухрĕ. «Нина пăлхавĕ!»
...Тĕрĕссипе, Хатарсен кил-çуртĕнчи урăм-сурăм пăтăрмах ниме тăман пĕчĕк япаларан пуçланнă иккен. Çӳп-çапран, шăкăр-макăртан...
Ĕнер каçалапа, аслатиллĕ çумăр кĕрлесе иртнĕ хыççăн, пахчара е картишĕнче пĕр-пĕр ĕç тума çуккине кура, Нина пӳртре утюг хĕртет те унчченех çуса типĕтнĕ кĕпе-йĕме якатса тирпейлеме шут тытать. Ара, хăй çавăн пек çын ĕнтĕ вăл. Алла усса ларма вĕренмен. Мĕн пĕчĕкрен ĕçе хăнăхнă. Хуть тем пултăр, уншăн яланах — икĕ алла пĕр ĕç. Вăхăт харам ан ирттĕр кăна. Пĕр шутласан, хăйĕн пĕтĕм хуйхи-суйхине вăл ĕçре пусарать. Ан тив, чун туртман ĕç пултăр, ан тив, ун ĕçĕ никама та усă ан кӳтĕр, Пурĕпĕрех! Йывăр хуйха ĕç çĕклет тени уншăн халь — пĕртен-пĕр чун йăпатмăшĕ пĕртен-пĕр çăлăнăç. Капла «тыткăнри» тăкăс вăхăт та ытлашши вăраххăн шумасть. Ахаллĕн ăна хулленхи йывăр тунсăх çĕр çумнех лăчăртаса хурĕччĕ. Мĕн кăна тӳсмен-ши Нина çак кил-çуртра! Тӳснĕ, шăла çыртсах чăтнă...
Хатарсен «кутăн пӳртне» ялта сахал çын кĕрсе курать. Хăна-вĕрле пухмаççĕ вĕсем, хăйсем те çын патне тухса çӳремеççĕ. Вĕсен чи çывăх çынни, тĕрĕссипе, чи шанчăклă тарçи — Шĕшлĕ Çеменĕ. Калăпăр, вăл пĕр-пĕр ĕçпе пырсан, Ăçтиçук-Таçук ăна кайри пӳртрен малти пӳрте кĕртмест, алăк патĕнчен тĕпĕлелле утăм та ирттермест. Ял хушшинче хурчка пек чăрсăр Çемен кунта кăвакарчăнран та йăвашрах.
Тăр-кăнтăрла сăлăп ярса тăратакан вырăсла хапхана сăнчăрти чĕмсĕр йытă Тарзан хураллать. Йĕкел куçлăскер, вăл ют çынсенчен пĕр Шĕшлĕ Çеменне кăна тивмест. Паллать хăй йышшине, йĕксĕк! Ыттисене кĕнĕ-кĕмен туртайса çурать. Пĕр вĕрмесĕр. Вăрттăн. Çавăнпа ĕнтĕ йĕплĕ пралук карнă çӳллĕ хӳме леш енче куллен мĕн пулса иртнине никам та пĕлмест.
Ялйыш куçĕ умĕнче Хатарсем — «ырă çынсем», «тату пурнăçпа пурăнакан килйыш». Нина та малтан çаплах шутланă. Çав тĕмсех кăмăлпах килсе кĕнĕ вăл çак кил-çурта.
Тăван амăшĕпе тăван мар ашшĕ Нинăна хăйсем май пăхса çитĕнтернĕ, хăйсем пултарнă таран ăс панă: мĕн пĕчĕкрен çынна шанма, ĕненме хисеплеме хăнăхтарнă.
Шкулта вĕреннĕ чухне те Нинăна литературăри таса, çутă сăнарсем кăна илĕртнĕ. Татьяна, Вера Ивановна, Нарспи, Елюк, унтан... унтан Зоя Космодемьянская, Лиза Чайкина, Уля Громова, Люба Шевцова...
Ачалла айванрах пулнă çав Нинăн шухăш-кăмăлĕ. Ырă хĕвел çутинче ырă çынсем кăна пурăнаççĕ тесе шутланă вăл. Апла хăйĕн те таса чун-чĕреллĕ пулмалла, нихçан та, никама та суймалла мар, улталамалла мар. Усал çынсем уншăн халап-юмахра çеç пурăннă пек туйăннă. Чике тăршшĕ хур сухалсем, ашапатман карчăксем, тимĕр тылăпа сиктерсе çӳрекен тухатмăшсем, виçĕ пуçлă, çичĕ пуçлă, тăхăр пуçлă вĕреçĕленсем...
Анчах пилсĕр усал этемсем халап-юмахра кăна мар, çĕр çинче те пайтах чашкăрса çӳренине Нина ĕнтĕ хăй куçĕпех курчĕ. Хатарсен «ырлăхĕ» мĕне пĕлтернине те ытлашшипех ăнланчĕ.
Яланхи пекех шухăша кайнă Нина çапла ĕнерхи вăйлă çумăр хыççăн утюг хĕртет те кĕпесем якатса тирпейлеме тытăнать. Ачи малти пӳртре сăпкара çывăратчĕ-ха унăн. Упăшки те кунтах, сĕтел хушшинче, темĕнле кĕнекесемпе те сăнӳкерчĕксемпе суйланса ларатчĕ. Ăçтиçук-Таçук алăкăн-тĕпелĕн тĕртлетсе çӳретчĕ! Нина ăна юриех асăрхаманçи пулать. Ан тив, тĕлĕртĕр-çке!
Йăлăхтарнă ĕнтĕ!..
Нина хăй ĕçне ĕçлет. Пĕр чĕнмесĕр, лăпкăн, тулеккĕн. Ачин пĕчĕк-пĕчĕк кĕписем хыççăн, акă, вăл хăйĕн чи юратнă кĕпине якатма пикенет. Чакăр çитсă çинче пăчăр-пăчăр шурă чечексем... Микулая Лидăсен пахчинче тĕл пулнă чухне вăл çак кĕпене тăхăннăччĕ...
— Ăçта кăйма якалатăн-ха? — сасартăк чашкăрнă сасă илтĕнсе каять Нина çурăмĕ хыçĕнче Ăçтиçук-Таçук сасси. Нина каялла çаврăнса пăхмасть, хĕрнĕ утюгне майĕпен шутарать те шутарать.
— Чĕнмест-ха тата! — хытăрах чашкăрать Ăçтиçук-Таçук. — Хăйне кура мар мăн кăмăл!.. Эх, турă, ăçта-ши пархатар?
Нина чĕнмест. Лешĕ хăпмасть, каллех чашкăрать.
— Ырă та пулса пăхнă, пурпĕр ним таравачĕ те çук. Пылпа çу çинче ярăнать. Мĕн кирлĕ-ши тата? Мĕн çитмест-ши?
— Сывлăш çитмест, — кăшт çеç илтĕнмелле тавăрать Нина. — Хĕвел çути çитмест...
— Эккей, э! — чакакла сиксе ӳкет Ăçтиçук-Таçук. — Пăхăр-ха эсир, э! Сывлăш çитмест ăна!.. Çавăнпа эсĕ каччăпа çын пахчине кайса ларатăн-и-ха? Çавăнпа якалатăн? Эх, тур-тур-тур! Арăм пуçăн!.. Кĕççе пит!.. Пĕлетĕп — мĕнешкел хĕвел кирлĕ сана! Йăлтах пĕлетĕп: Ы-ы-ых сана! — икĕ пĕчĕк чышкине хире-хирĕç тăнлаттарса çапса, Нина патнелле сиксе пырать Ăçтиçук-Таçук. — Кăтартăп эп сана хĕвел!
Тилĕрсе кайнă хĕрарăм кинне çӳçĕнчен ярса тытма тăрать. Çав вăхăтра Нина вăрт çаврăнать те аллинчи йывăр утюгне çӳлелле çĕклет!
— Çывăха ан килнĕ пултăр! — тет вăл, кĕл пек шуралса кайса. — Пĕр утăм ярса пус кăна!..
— Турăçă-ă-ăм! — кăшкăрса ярать Ăçтиçук-Таçук. — Ывăлă-ă-ăм! Вĕлереççĕ!.. Тăван аннӳне кăнтăр кунĕнчех вĕлереççĕ!..
Малти пӳртрен кĕнеке тытнипех ывăлĕ сиксе тухать. Пĕр хушă ним ăнланаймасăр куçне-пуçне чармакласа тăрать.
— Чар! Чар усал арăмна! — халь ĕнтĕ ывăлĕ еннĕлле ыткăнать Ăçтиçук-Таçук. — Мĕн çăварна карса таратăн? Тăмсай! Хĕне! Тапта! Ват! Çĕмĕр! Тăн кĕрт ухмах арăмна!
— Тархасшăн, ан шавлăр, — пĕрре амăшĕ еннелле, тепре арăмĕ еннелле тилмĕрсе ăнтăлать Георгий Хадаров. — Çын илтсен тем калĕ... Нина, — арăмĕ патне пыма тăрать вăл, — епле хăятăн эс ман анне çине алă çĕклеме?
— Ан çывхар! — утюгне тата çӳлерех çĕклет Нина. — Пуçна сыхла! Пурнăçра кирлĕ пулĕ!..
— Куртăн-и, мĕнле иртĕхет вăл, пилсĕр этем! — халь ĕнтĕ ывăлĕ патнелле талкăшать Ăçтиçук-Таçук. — Эх, мемме!.. Пăру чăмлакĕ!.. Пĕртен-пĕр арăмна алăра тытаймастăн!.. Симĕс варвитти...
— Çитет! — аллинчи кĕнекине урайне кĕрслеттерет те Георгий мĕнле пулнă çаплипех тулалла вăркăнать. — Кирлĕ мар!.. йăлăхтарчĕ!.. Гут бай!..
Вăл персе хăварнă кĕнеке ăшĕнчен темĕнле сăнӳкерчĕксем тĕркипех тухса ӳксе сапаланаççĕ. Намăссăр çарапаккасем... Ав мĕнпе киленсе ларнă иккен çав ăнман «акăлчан»!
Кунта хайхи тăвăнса çитнĕ ăншăртне ниçта шăнăçтарймасăр, Ăçтиçук-Таçук яланхи пекех ӳлесе макăрса ярать.
— Тасал! — пырĕ çурăласла çухăрать вăл. — Паянах тасал! Шăрши-марши те ан юлтăр Йăваш йăхĕнчен!.. Йăваш... Кăтартрăн эс йăваш!.. Пшол ман килĕмрен, пшол!.. Халех, çак самантрах!.
Нина малтанхи хут çăмăллăн сывласа ярать. Вăл çавăнтах хăйĕн пур-çук япалине пухать те, çывăракан ачине кăкăрĕ çумне пăчăртаса, Хатарсен кил-çуртĕнчен тухса каять. Яланлăхах, ĕмĕрлĕхех!..
Тăван килĕ еннелле вĕçтерсе пынă май, хăйĕнчен хăй тĕлĕнет Нина. Епле хăюлăх çитерчĕ-ха вăл? Тепĕр тесен, юрать-ха ун аллинче вĕри утюг пулчĕ... Пĕр-пĕр хăрушлăх килсе тухнă самантра этем яланах хăйне хăй хӳтĕлеме хатĕр. Тата, тата йĕплĕ пралук карнă çӳллĕ хӳме тулашĕнче пĕр çын, нимĕнле йыт-качкаран хăраман паттăр çын «мĕскĕн чура» хутне кĕнине Нина юлашки вăхăтра пĕтĕм чун-чĕрипе туйса тăнă. Çакă ăна вăй кӳнĕ, çирĕп çунат хушнă... Ах, Николай Степанович, пĕлесчĕ эсĕ!.. Мĕн тери тав тăвать сана Нина!.. Анчах... анчах çук, Нина тепĕр хут кампа та пулин пĕрлешесси çинчен мар, çав ылханлă кил-çуртран епле те пулин чĕрĕ пуçăн хăтăлса тухасси çинчен кăна шухăшланă...
— Килте Нина, хăйсен тăван килĕнче, — терĕ халь акă, Лида, хăй тусĕн «пăлхавĕ» пирки тĕпĕ-йĕрĕпе каласа кăтартса. — Вăл сире курасшăн... Салам калама хушрĕ...
Шухăшсем
Пĕтĕм пурнăç çак сăвăра теме пулать...
Питĕ килĕшрĕ...
What if your website chuvash...
Did you know that your website ch...
Прочитал от и до...
Your website, chuvash...
What if your website chuvash...
Your website, chuvash...
Elegir el mejor financiamiento inmediato...
Are you making the most of the potential...