Электронлă вулавăш

1

Çак таврари ял ячĕсене кунтан пĕр вунă-вунпилĕк çухрăм аякра В. — касси, Й. — касси тесе асăнсан — нумайăшĕ пĕлмест те. «В — касси Сурăм, Й — касси Сурăм…» тесен вара — кунтан хĕрĕх-аллă çухрăм йĕри-тавраллисем те «А-а, пĕлетĕп» тесе пуçĕсене сĕлтеççĕ. Мĕншĕн тесен ку ялсем Сурăм шывĕ тăрăх ларса тухнă.

Шывĕ пĕчĕкскер çеç вăл. Вăйлă çăлкуçлă сулхăн вар хушшинчен тухакан юпсем Сурăм шывĕн таппи пулса тăраççĕ. Ялĕсем кунта нумайăшĕ çавăн пек вар пуçĕсене вырнаçнă.

Сурăмпуç ялĕ те пĕр пысăк вар пуçĕнче ларать. Сурăм шывĕ çак ял патне çитнĕ çĕре шыв арманĕн çуначĕсене çавăрмалăхах вăй илет. Сурăмпуç ялĕнчен тепĕр çухрăм анатарахри ял ГЭСĕ — Сурăм таппинчи пĕрремĕш ГЭС.

Çак таврари ялсенчен Сурăмпуçĕ уйрăмах илемлĕ. Ялĕнче çирĕм ултă кил çеç пулин те, таврари хĕрсем «Сурăмпуçне» тесен, ĕлĕкренех хапăл тусах качча пынă, теççĕ.

Тăван çĕршывăн аслă вăрçиччен çак ял варринчи çырма икĕ енĕпе улма пахчисем тăсăлнă. Улăхсенче тăршшĕпех çирĕклĕх ӳснĕ. Халĕ улма пахчисемпе çирĕклĕх çук пулин те, Сурăмпуçĕ хăйĕн илемлĕхне çухатман.

Çурçĕр-хĕвеланăç еннелле пăхакан хăрах енлĕ урамĕн пахчисенех кĕрсе тăракан пĕчĕк хутăш вăрман пур, ун варринче икĕ-виçĕ тĕлте — пĕчĕк пĕвесем. Çак пĕчĕк вăрман хыçĕнчех, тепĕр ярăм уй урлă, — Куканар вăрманĕ. Тепĕр пысăк вăрманĕ вара ялăн мал енĕпе çурçĕр еннелле кайса çухалать.

Ялтан çав вăрмансен тăррисем сулланни те курăнать, кайăксем юрлани те лайăх илтĕнет.

Кăнтăр-хĕвелтухăçнелле пăхакан тепĕр хăрах енлĕ урамри пахчасен хыçĕнче Каçликка варĕпе касăлнă сĕвеклĕх Сурăм улăхне çитиех тăсăлать.

Сурăм ку тĕлтен кăнтăралла юхать.

Çак Сурăмпуç ялĕнче çыннисем те хăйне евĕрлĕ, теççĕ. «Илемлĕ вырăн» тесе качча килекенсем чылаях пулнăран-ши — кунта çутçанталăка юратса унпа киленме пĕлекенсем, тарăн туйăм-сисĕмлĕ, ырă та çемçе чунлă çынсем, хитре хĕрсем чылай, теççĕ.

Тĕрĕсех-и ку, çук-и?.. Анчах пĕчĕк Сурăмпуç ялĕ çулсеренех ку таврари хăйĕнчен улт-çич хут пысăк ялсенчен те ытларах хĕр парать. Епле хĕр ӳстерсе çитерет çеç!.. Çак ял яш-кĕрĕмĕ те ялта çичĕ туратран иртмен хурăнташлă хĕрсемсĕр пуçне урăх тупăнмасан çеç ют ялтан хĕр илет-мĕн.

Чăнах та ĕнтĕ, кунта пĕтĕм ял пĕр-пĕринпе тăванлă-хурăнташлă. Ялта пĕр кил ĕçкĕ тусан — пĕтĕм ял унта пухăнать.

Çамрăксем çулсеренех пухха каяççĕ.

Кунта пухăсем Йӳçкассинче, Уйчӳккассинче, Шурчара, Ишекре, Чăваш Сурăмĕнче пулаççĕ. Çав пухăсем ĕлĕкренех пыраççĕ, вĕсем ĕлĕк чиркӳ хĕресне «светить» тунă кунпа çыхăннă-мĕн. Асăннă ялсенче ĕлĕк кашнинчех чиркӳ пулнă. Халĕ чиркӳсем çук пулин те, пухăсем пурпĕрех çулсеренех тата кашни çулах пĕр вăхăтра пулаççĕ. Анчах нумайăшĕ халь çав пухăсем мĕнрен пуçланса кайнине пĕлмеççĕ те, пĕлесшĕн те мар.

Пухă та пухă — çамрăксемшĕн уяв!

Çак таврашра туй йăли-йĕрки те ĕлĕкхиех сыхланса юлнă. Халăх ăна, чăнах та, нумай çĕнетнĕ ĕнтĕ. Чиркӳпе «асамлă вăйсене» ĕненнипе çыхăнни йăлтах тухса ӳкнĕ вĕсенчен.

Çак таврари яш-кĕрĕм ялан тенĕ пекех Чăваш Сурăм пуххи тĕлĕнче авланать. Пуххи вăл яланах утă çинче, июлĕн 12-мĕшĕнче пулать. Кун умĕнхи пухăсенче каччă «хĕр пăхать». Сурăм пуххинче вара — «хĕр вăрлать». Халь ку «хĕр вăрлани» тĕлĕнмеллерех пулин те — кунта чăнах та, халĕ те çапла.

Паллах, пĕлмен-курман-калаçман хĕре «вăрламаççĕ» ĕнтĕ: хĕрпе килĕшсе-калаçсах татăлаççĕ. Хăйне «вăрласса» та вăл пĕлет. «Вăрланипе» хăй те килĕшет. Мĕншĕн тесен «хĕр вăрласан», каччă туй йăли-йĕркине пысăк тăкаксăрах — пĕчĕк ĕçкĕпех (хĕр çураçса, хăтана кайса, таврăна хăта халăхĕ кĕртсе) ирттерсе ярать. Пысăк туй тăвас текенсем хĕре «вăрламаççĕ», евчĕсем ярса, ашшĕ-амăшĕпе килĕшсех тăваççĕ.

Пĕлтĕрхи Сурăм пуххинче Сурăмпуçĕн пурлă-çуклă хĕрĕсенчен иккĕшне вăрланă. Апла пулин те, Сурăмпуçĕнчен кăçалхи Сурăм пуххинче те кама та пулин вăрласса, пурпĕрех туй пуласса шансах тăраççĕ.

Сурăм пуххиччен эрне ытла пулин те — пĕтĕм ялĕ ĕнтĕ яланхи пекех сăра тума хатĕрленет. Килĕренех така пусасси çинчен калаçаççĕ, килтен киле хăмла, çĕпре, кăвас тĕпĕ, энĕç вăрри ыйтса чупаççĕ. Хунькассисене хăнана чĕнме каяççĕ, хăшĕсем тата «туй курма» та теççĕ. «Кам кама илет?» — тесен — пурте, кăнтăралла пăхакан урам варринчи хĕвеле тӳртĕн шатрун çурт еннелле пăхса, куçĕсене хĕссе илеççĕ.

Ку çуртра Пăрасук инке хăйĕн виçĕмçул авланнă ывăлĕпе тата Сухви ятлă хĕрĕпе пурăнать.

Сухви çинçе пилĕклĕ, теветкел сăн-питлĕ, вăтам пӳллĕ хӳхĕм хĕр. Сăн-пичĕпе вăл хĕвелтухăç халăхĕсен хӳхĕм хĕрне асилтерет. Çӳçĕ те, хулăн куç харшисем те, пăт хура куçĕ те, кăшт тĕксĕмрех сăнĕ те — ăна калама çук хăйпе евĕр илем кӳреççĕ.

Амăшĕ унăн, Пăрасук, çак ялти ватă хусаха — каччине хăйне юратса мар — çак тавралăха юратса килнĕ, теççĕ. Пăрасук пит хуйхă тытакан хĕр пулнă. Аякран çаврăнса тивнĕ сăмаха та вăл йывăра илнĕ. Анчах ун пĕр çитменлĕх пур имĕш: тĕшмĕшрех çын-мĕн.

Сухвие ялта амăшĕ пекех туйăмлă хĕр, теççĕ. Кăçал вăл вунсаккăра пуснă.

«Питĕ юсу хĕр вара» теççĕ ун пирки ялта. Сĕт пек шурă куç шурри çинче пиçсех çитмен çĕмĕрт тĕслĕ хăмăр куç шăрçи, ун ăшĕнче тепĕр хуп-хура пĕчĕк пухра пек пăнчă ларать. Тутине вăл чăпăрт тытса çӳрет. Сăмси пĕчĕк те тӳрĕ, пичĕ пиçнĕ пĕрлĕхен тĕслĕ, тути тăсăк йĕкĕр чие пек.

Кăçалхи Сурăм пуххи тĕлĕнче çак хĕре вăрласса кĕтсе ĕçкĕ ĕçме шак хунă ĕнтĕ ял-йыш.

Анчах кам вăрлать-ха ăна?

Кун пирки никам та пăт татса калайман.

Сухвие амăшĕ питĕ çирĕп тытнă. Ку таранччен никам та Сухви каччăпа тăрса сăмах хушнине те, вăйă картинчен тарса юлнине те курман. Анчах кăçалхи пухăсенче ăна нумай каччă куç хывнă имĕш.

«Кам илсе, кам ыр курĕ-ши?», «Кама кайса савăнтарĕ-ши?» текенсем те пулнă.

Хăшĕ-пĕри: «Кăçал Сухви качча каймасть, вăл питĕ каччă тиркет», — тенĕ; теприсем: «Чун патĕнчи пур: Хĕветли инкен ывăлне кĕтсе пурăнать», — тенĕ. Виççĕмĕшсем: «Хĕветли инкен ывăлĕ, вунвиçĕ-вунтăватă çул таран вĕреннĕ те, ялта икĕ çул пулман та — çав сурăх кĕтĕвĕ пăхакан çичĕ çул çеç вĕреннĕ ял хĕрĕшĕн питех хыпать пулĕ…» — тенĕ.

Ку сăмахсем Хĕветли инкен хăлхине те кĕнĕ. «Çынпа çын пĕрех пуль, — тенĕ вăл юриех сăмаха çемçетсе. — Халĕ сахал-и нумай вĕреннĕ çынпа ахаль çын мăшăрланни…»

Хĕветли инке ял-йышпа пĕлĕш-хурăнташлă пулас пирки сахал мар шухăшланă. Пĕтĕм ял ĕçкĕ-çикĕре чух вăл кăна вĕсемпе хутшăнайман: никампа та тăван-пĕтенлĕ мар… Сухвие кин тăвас пулсан — Хĕветли инке те халăха еретчĕ, пĕтĕм ялпа хурăнташ-пĕлĕшлĕ пулатчĕ. Вĕсемпе уявра-мĕнре савăнатчĕ.

Сухви Хĕветли инкепе питĕ килĕшнĕ. «Эх, çав Сухви ман кин пулас пулсан…» тесе пĕрре çеç мар сăмах вăлтса илнĕ Хĕветли инке хăй ăссĕн те, çын умĕнче те, Сухви амăшĕ умĕнче те. Пăрасук инке ним те калайман. «Тем, пĕрне-пери вĕсем тĕс мар пуль. — тенĕ вăл. — Унăн, хулара пурăнаканскерĕн, унтах темĕн чухлĕ пулĕ — мăйран çакăнакансемех…»

Хĕветли инке юлашки вăхăтра час-часах Сухви пирки шухăша кайнă.

«Сăмаха пуç тавра шухăшламасăр пат персе ямасть, çиччĕ виçсе калаçать; ватăпа — ватă пек, яшăпа — яшă пек. Çын ачисем пек вĕçкĕн мар, шулака мар. Кăмăллă, çăпанлă, хитре… Тăван-пĕтенĕсем хушшинче те апла-капла çын пулман, нихăшне те усалпа, ырă маррипе асăнмаççĕ…»

Мĕн кирлĕ тата?..

Ун начар-им ывăл?..

Юратнă ывăл кун-çулне мĕншĕн таçти çĕрти-шыври пĕлмен-курман çын шăпипе çыхас-ха? Шет, темле Хĕр çакланать-ха, ача-пăча — ватти ăс памасан — «ватти çук та, латти çук» тенĕ пек — мĕн пĕлет?.. Аслă ывăлĕсем, ав, хулара авланчĕç те — килсе те курмаççĕ, пĕрле ĕçсе-çиесси çинчен çăвара та ан ил. Кĕçĕннине те пулин — Санькăна — ялтах мăшăр тупса парасчĕ. Хĕветли инке мĕн чухлĕ хут çырмарĕ пуль ĕнтĕ ывăлĕ патне яла килсе курма чĕнсе. «Вăхăт çук» та «вăхăт çук» тесе хуравлать ывăлĕ.

Пĕр-икĕ кунлăха та вăхăт тулма çук-ши вара тăван амăшне килсе курма? Хăй тимлемест пулĕ çав. Тăван яла манса кайрĕ пуль.

 

2

Чăваш Сурăм пуххиччен шăп та шай пĕр эрне юлчĕ.

Кунсем хĕвеллĕ те шăрăх тăраççĕ. Çемçерех йывăç çулçисем: çăка, шĕшкĕ, çул хĕрринчи хурама çулçисем — кăнтăрла тĕлнелле шăрăхпа ĕнтĕркесе шансах каяççĕ те ерипен сулланкаласа тăраççĕ, йывăçĕ те сĕнксе çеç ларать. Ир еннелле çеç каçхи сулхăнпа, пӳрĕ сывлăшпа вăй илсе чĕрĕлеççĕ.

Паян кăнтăрлапа Сурăмпуç еннелле чăматан йăтнă пĕр яш ача утса килни курăнчĕ. Вăл кӳршĕ ялтан тухсанах хăйсен улăхне пăрăнса кĕчĕ те çыр хĕррипе утрĕ.

Вăл, ахăртнех, кунта час-час пулмасть-тĕр, анчах çак тавралăх унăн тăван кĕтесĕ пулни, çак яш ачана вăл чунтанах килентерни сисĕнсех тăрать. Каччă, пуçне енчен енне пăркаласа, пĕрре сулахай енчи сийлĕн-сийлĕн тăсăлакан вăрман тăрри çине, тепре ун çумĕнчи пиçе пуçланă вăрăм ыраш уйĕ çине, сылтăмра улăх варрипе хуçкаланса тăсăлакан Сурăм çине пăха-пăха илет.

Улăхра пĕр ушкăн хур сапаланнă, тепĕр ушкăнĕ умлăн-хыçлăн, тем тăршшĕ тăсăлса, çыраналла хăпарать.

Каччă улăх лапине çерем ватса акнă кантăр ани хĕррипе иртрĕ. Сăмсана, техĕмлĕн кăтăкласа, симĕс каптăр тусанĕн шăрши çапрĕ. Кантăрĕ кунта çын пĕвĕнчен те çӳллĕ ӳснĕ: пуçĕсем, тукмак пек çĕкленсе, аран-аран çеç сулмаклăн сулланкалаççĕ. Вĕсем хушшинче тин çеç уйрăла пуçланă пусасем кăштăртаткалаççĕ.

Каччă кĕлеткерен вăтам та яштак, пӳ-сирен килĕшӳллĕ. Вăл кĕске хуллă пурçăн кĕпепе, шурă шăлаварпа тата шăтăклă-шăтăклă питлĕ шурă пушмакпа. Хăрах хулĕнчен кăвак плащ хуçлатса уртнă.

Ку — Хĕветли инкен кĕçĕн ывăлĕ Санька…

Акă ĕнтĕ çулталăк çурă çитрĕ вăл çуралнă ялта пулманни. Инçетрен килсен, улшăну тӳрех сисĕнет çав. Авă кунта улăхра — Сурăмпуçне Панкли хушшинче — пысăк пĕве тунă. Ялĕсен хушши те кĕскелнĕ пек. Вĕсем пĕр-пĕрин патнелле çывхарнă пек. Ку вăл икĕ ял пуçне те çĕнĕ çуртсем хутшăннипе ĕнтĕ. Улăх лапине те сухаламанччĕ. Кунта пĕчĕк чух кăшкарути пуçтарма пĕрре мар килнĕ Санька…

Пĕлтĕрех сухаланă-ши ăна?

Пĕлтĕр çулла яла килме май килмерĕ ун. Музыка училищинчен вĕренсе тухсан, ăна пĕр колхоза пултарулăх кружокне ертсе пыма ячĕç. Малтанах унта юрă праçникне хатĕрленмелле пулчĕ, кайран тĕрлĕ вак-тĕвек ĕçсем… Халĕ ав Шупашкара Халăх пултарулăх çуртне куçарчĕç…

Яла çапах та чун туртать. Кирек ăçта кайсан та, кирек мĕнле çынсемпе пулсан та — тăван ялах, тăван ял çыннисемех аса килеççĕ. Кирек мĕнле хулара пулсан та, Санька пурпĕрех — ял ачи. Ял чунĕ, ял кăмăлĕ ун.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн