Электронлă вулавăш

Кайсаров татах питне пĕркелентерчĕ:

— Тĕрĕс... Тĕрĕс... — мăкăртатрĕ вăл.

— Пулă пуçĕнчен çĕрме пуçлать теççĕ. Çакна манас марччĕ, Кайсаров юлташ, — тепĕр хут сиксе тăчĕ Сăрмулат.

— Çапла, — пуçне сулчĕ председатель. Вара йывăррăн сывларĕ те сăмахне малалла тăсрĕ: — Ман шутпа, акă мĕскер. Тыр-пулшăн чăн-чăн кĕрешӳ пуçарас тесен аккордлă-премиллĕ меслет кирлех. Чун-чĕререн ĕненсе калатăп. Çĕр çыннине хыçалтан хăваласа çӳренипе, «çапла ту», «çапла ĕçлемелле» тесе кунĕн-çĕрĕн тăн кĕртнипе ним усси те çук. Çĕр çынни вăйлă тыр-пул ӳстерес тесе хăй хастарланса çӳретĕр, хăй ытларах вĕренме тăрăштăр. Ĕçри пултарулăхне ӳстерме анлăрах майсем пулччăр унăн. Таса уйра карта тытни кирлĕ мар. Тĕрĕс-и ман шухăш? Килĕшетĕр-и унпа? — ыйтрĕ Кайсаров.

— Питĕ килĕшетĕп, — терĕ Сăрмулат.

— Килĕшетпĕр, — терĕç ыттисем те. Председатель мотоциклĕ еннелле утрĕ. Чарăнса тăчĕ.

Каюков бригадира кăчăк туртрĕ. Кĕркури ун патне чупсах пычĕ. Кайсаров ăна çурăмĕнчен лăпкаса илчĕ те:

— Вăт мĕскер, тăванăм. Тăнла, — терĕ. — Комбайнсене ыран ирех иккĕмĕш бригадăна илсе каятăн. Пулăшас пулать хурăнлăхсене. Ăнлантăн-и?

— Ăнлантăм.

— Эппин, урăх хушу парасса ан кĕт, — председатель мотоциклĕ çине ларчĕ те Хурăнлăх еннелле ыткăнчĕ. Акă шоссе çулĕ çине тухрĕ мотоцикл. Вара пĕчĕкленнĕçем пĕчĕкленчĕ, тăмăч çухалчĕ.

— Сăрмулат, туртса яр купăсна. Кăштах савăнар! — кăшкăрсах каларĕ бригадир.

Сăрмулат Павăлĕ кĕттерсе тăмарĕ. Механизаторсем юрларĕç, ташларĕç. Чи малтанах Сатлайкина «Ой ты, рожь» юрра юрласа пачĕ. Унтан ыттисем те юрра тăсрĕç. Вырăсла та, чăвашла та шăрантарчĕç вĕсем. Тĕрлĕрен ташăпа савăнтарчĕç. Юлашкинчен Сăрмулат Павăлĕ купăсне чарчĕ те тус-юлташĕсем çине чеен, асăрхануллăн пăхса çаврăнчĕ. Чылайччен ним шарламасăр тăчĕ. Сатлайкина еннелле уйрăмах ăшшăн тинкерчĕ. Унăн сар çӳçеллĕ сарă тутăрĕ паçăрхи пекех вĕл-вĕл вĕçет. Вара, тата кăштах тăрсан, Сăрмулат Павăлĕ пуçне шуххăн ялт çӳлелле çĕклерĕ те лăпкăн, ăшшăн:

— Çĕнĕ юрă юрласа парам-и сире? — терĕ. — Итлемешкĕн кăмăл пур-и?

— Çĕнĕ юрă? — тĕлĕнчĕç тус-юлташĕсем.

— Чăнах та... Эсир ăна пĕри те илтмен. Тĕнчере никам та илтме пултарайман-ха ăна халиччен.

— Мĕн, ху кĕвĕлерĕн-им? — тата ытларах тĕлĕнчĕç механизаторсем.

— Хам кĕвĕлерĕм.

— Юптаратăн. Пулма пултараймасть, — ĕненмерĕç хăш-пĕрисем.

— Тен, кĕвĕленĕ те пуль. Апат çиме те кая юлса çеç килчĕ-çке, — терĕç теприсем.

— Юрласа пар. Тĕлĕнтер халăха, — хыттăн каласа хучĕ Паймушкин.

Сăрмулат Павăлĕ, вăтăртах кукшаланнă пулин те, яштака, илемлĕ. Куçĕсем яланах йăл-йăл кулса, çуталса тăраççĕ. Акă вăл юлташĕсем умне тухса тӳп-тӳрĕ тӳрленсе тăчĕ. Купăсне майлаштарса тытрĕ. Ăна кăштах ĕнеркелесе пăхрĕ. Ӳсĕркелесе илчĕ. Вара купăс çеммипе юрлама тытăнчĕ:

 

Сар çӳçеллĕ сарă тутăр

Вĕлкĕшет ав хырлăхра.

Ах, ăçта, ăçта-ши пултăр

Эпĕ çамрăк вăхăтра.

 

Çамрăк чух сана курманшăн

Халĕ те эп ӳкĕнеп.

Сарă тутăр пулчĕ маншăн

Сар хĕвелĕн çути пек.

 

Ма çыхатăр сарă тутăр,

Ма иртетĕр хырлăхпа?

Асăмра яланлăх юлтăр

Сар çӳçеллĕ тутăрпа.

 

Мĕншĕн-ши кайран туянтăр?

Тен, курман-ши çыхнине...

Çул иртсен кăна туятпăр

Чун-чĕрешĕн хаклине.

 

Уйрăлу, манни вăл теççĕ

Сарă тутăра темме.

Тĕрĕс мар, ахаль пуплеççĕ.

Ĕненместĕп тĕшмĕше.

 

Сăрмулат юрласа пĕтерчĕ. Пуç тайрĕ. Вара юлташĕсем хушшине васкарĕ. Пĕри те нимĕн те шарламарĕ. Çĕнĕ юрра кам çинчен çырнине, паллах, пурте ăнланчĕç. Сатлайкина çинчен çак юрă. Анчах кам тунсăхлать-ха çак хĕршĕн? Сăрмулат хăех-ши? Çук, ун пек пулма пултараймасть. Такам урăххи тунсăхламасть-ши ăна? Кам-ши вăл? Хамăр хушăрах-ши? Е таçта урăх çĕрте?

— Чуна пырса тивет. Килĕшрĕ ку юрă, — хуллен каласа хучĕ Паймушкин.

— Сан çинчен ку. Савăн, Нина аппа, — Сатлайкинăна ыталарĕ Анфис.

— Тен, урăххи çинчен пуль. Сарă тутăр çыхакансем тĕнчере пайтах-çке, — ăшшăн кулкаласа илчĕ Нина. Вара вăтанчĕ пулас, айккинелле пăрăнчĕ.

Каюков вара çак юрă вĕсленсессĕнех хуллен-хуллен хырлăх еннелле утрĕ. Шаларах та шаларах кĕчĕ. Куçĕ тĕтреленчĕ. Чĕри кăртлатса тапрĕ. Çак юрăра ăна хăйĕн пĕтĕм пурнăçĕ курăннă пек туйăнчĕ. Унта Кĕркурин пĕтĕм хуйхи-суйхи, савăнăçĕ, телейĕ. Вăл татах шала васкарĕ. Вара пĕр патвар хыр умне çитсе тăчĕ. Ана ыталаса тытрĕ. Хăй тĕреклĕ, çирĕп арçын пулин те тӳсеймерĕ, куçĕнчен вĕри тумламсем пăчăртанса тухрĕс.

 

20

Сентябрьте каллех çумăрсем пусланчĕç. Ик-виçĕ кун çăвать те пĕрер кун уяр тăрать. Вĕçĕмсĕр çапла. Çĕр улми хирĕ йăлтах шапарчĕ, пылчăкланчĕ. Сатлайкинăпа Еккĕм Иванĕ аптăрасах çитрĕç. Трактор пута-пута ларать, çĕр улми кăлармалли машинăна сĕтĕрсе пыраймасть. Пĕррехинче сапла самай уяртрĕ. Çĕр улми пухма хĕрарăмсем, шкул ачисем йышлă тухрĕç. «Ну, паян тăрăшатпăр-ха», — шухăшларĕ Сатлайкина. Чăнах та, малтан чиперех ĕçлерĕç-ха. Çĕр улми хирĕ тӳрем вырăнта мар. Тайлăмрах тĕлте. Ирхине çул енчен тытăнчĕç-ха вĕсем. Унта типĕрехчĕ. Хайхи майĕпен-майĕпен аяларах та аяларах анса пычĕç. Çĕр улмийĕ шултра та йышлă. Машина хыççăн шап-шурă выртса юлать, тăпра та курăнмасть тейĕн. Пурте хаваслă. Шкул ачисем кĕшĕлтетеççĕ кăна. Хĕрарăмсем, хĕрсем юрла-юрла тăрăшаççĕ. Автомашинăсем вĕçĕ-хĕррисĕр каллĕ-маллĕ хутлаççĕ. Апла пулин те турттарса пĕтерме ĕлкĕреймеççĕ. Ĕç çапла кал-кал пынине кура Сатлайкинăн хăйĕн те юрлас килет. Çапах та тытăнса тăрать. Ара, руль умĕнче юрлани илемлĕ мар-çке. Кунта тимлĕх кирлĕ. Çапах та Нина ăшра юрлама тытăнчĕ. Сăрмулат Павăлĕ кĕвĕленĕ юрра аса илчĕ вăл. Тĕрĕссипе, аса илчĕ теме те кирлĕ мар пуль. Вăл ăна манман-ха. Манас та çук. Юрă сăмахĕсене те Анфиспа иккĕшĕ çав кунхинех (Сăрмулат юрласа панă кунхинех) майлаштарса çырнăччĕ. Хăш-пĕр сăмахсене аран-аран аса илсе. Кайран, пĕр-ик кунтан, Сăрмулат Павăлĕ юрă сăмахĕсене машинкăпа пичетлеттерсех парнелерĕ. «Сăввине те хамах çырнă», — терĕ вăл. Халĕ ак Нина йăл кулса илчĕ: «Сăмахĕсем те хăйĕнех-ши вара? Апла пирĕн бригадăн композитор, сăвăç пур иккен. «Сар çӳçеллĕ сарă тутăр» тесе ят панă вăл юррине. Эппин, килĕштернĕ ман тутăра. Акă паян та çав тутăрпа-ха эп. Ăшă, çемçе вăл. Хам та килĕштеретĕп ăна», — пăшăлтатрĕ Сатлайкина.

Кăнтăрлахи апатчен пĕр самантлăха та чарăнса тăмарĕ Сатлайкина тракторĕ. Еккĕм Иванĕ те унран юлмарĕ. Вăхăт-вăхăтпа кабинăран пуçне кăлара-кăлара кăшкăрчĕ ăна Нина. «Тавай, Еккĕм Романчă, çĕмĕрттерер-ха паян! Рекорд тăвар!» — терĕ. «Конешнă!» — килĕшрĕ унпа Еккĕм Иванĕ.

Кăнтăрлахи апат хыççăн та чип-чиперех тăрăшрĕç Еккĕмпе Сатлайкина. Кун аптрамасть темелле. Кăшт пĕлĕтлĕ-мĕнлĕ пулин те кăларнă çĕр улми чиперех типет. Подвалра йĕркеллĕ упранма пултарать вăл. Автомашинăсем çаплах каллĕ-маллĕ хутлаççĕ. Агроном та кăмăллă пулас, чупкаласа çеç çӳрет. Ĕç ăнăçса пынă чух кам савăнмĕ ĕнтĕ. «Пĕтĕм савăнăç, кирек мĕнле пулсан та, ĕçрен килет», — шухăшларĕ Сатлайкина. Ун хыççăн яланхи пекех йăл кулса илчĕ. Хитре, илемлĕ Нина кулли. Пит çăмартисем пăртак пăт! путаççĕ. Хăмăр куçĕ тӳлеккĕн, сăпайлăн çиçет. Тĕнчере кашни çыннăн кулли расна. Сатлайкина кулли вара чи ырă кулăсенчен пĕри пулассăн туйăнать. Тăрăшуллă, ĕçлĕ çыннăн кулли унăн. Урамра ахаль якăлтатса çӳрекен пикесен кулли мар. Нина каллех Сăрмулат Павăлĕ юрланине аса илчĕ. Вăл юрласа пĕтерсен Каюков ăçта кайса çухалчĕ-ха? Ытла та хăвăрт çĕтрĕ-çке вăл. «Эп асăрхасах, сăнасах тăраттăм-çке ăна. Куçран вĕçертес мар-ха теттĕм, — шухăшларĕ Сатлайкина. — Хăш самантра тарма ĕлкĕрнĕ вăл? Паллă ĕнтĕ, ахальтен çухалман Кĕркури. Мĕн те пулин сиснĕ. Чăнах та, сăввине ăна валли тесех çырнă пулас. Ниушлĕ Сăрмулат пирĕн юратăва кăштах та пулин ăнкарать? Шанма çук, ун пек те пулма пултарать. Такам калаçнине илтнĕччĕ эп. Вăл ак мĕнлерех каларĕ юрату пирки: «Эрех ĕçмен çын кăшт кăна эрех ĕçнĕ çынна та сиснĕ пекех, юратакан çынсене те ытти çынсем хăвăрт асăрхаççĕ, кураççĕ», — терĕ вăл. Ниушлĕ çаплах-ши вара? Çук, ун пекки пулма пултараймасть. Ну, паллине паллă çав. Сăрмулат пĕлмесĕр çырман çав сăвва. Паян кăшман кăларакансем патĕнче пулмалла-ха Кĕркури. Тĕл пулсан ыйтса пĕлетĕпех: ăçта çӳренĕ вăл Сăрмулат юррине итленĕ хыççăн? Чылайччен тăчĕ-çке».

Тракторсем тайлăма аннăçемĕн анса пыраççĕ. Нина шикленмест-ха. Ара, икĕ талăка яхăн уяр тăчĕ-çке. Çĕр айлăм вырăнсенче те кушăхма ĕлкĕрмелле ĕнтĕ. Çапах та сыхланас пулать. Руле çирĕп, тимлĕ тытса пырать Сатлайкина. Шкултан килнĕ хĕр ачасем ун çине хĕпĕртесе пăхаççĕ. «Салам, Нина аппа!», «Сывлăх сунатпăр», — теççĕ. Аллисемпе сулаççĕ, кулкалаççĕ, шавлаççĕ. Вĕсем çине пăхсан Сатлайкинăн кăмăлĕ çĕкленет. «Эпĕ те тин кăна çак хĕр ачасем пек шкула çӳреттĕм-çке», — тет вăл. Пурнăç сиккипе чупать çав малалла. Мĕншĕн çаплах васкать-ши вăл? Нина кабинăран пуçне кăларчĕ те:

— Еккĕ-ĕм! — тесе кăшкăрчĕ.

— Мĕн кирлĕ? Мĕн арçури пек çухрашатăн? — Еккĕм те пуçне кабинăран кăларчĕ.

— Пурăнатăн-и эс? — кулса ыйтрĕ Нина.

— Хальлĕхе тĕрĕс-тĕкелех!

— Ан парăн, Еккĕм Романчă!

Тракторсем татах тайлăма анчĕç халь. Тăпра йывăрланма тытăнчĕ. Кустăрмасем çумне пылчăк явăнать. Сатлайкина тавраналла тинкерчĕ. Çак тĕлте çеç нӳрлĕрех пек курăнчĕ ăна. Пусă тăрăх пĕр-иккĕ хутласан каллех типĕ тăпра пуçланмалла. Апла, тен, тӳсме пулĕ-ха. «Тӳсетпĕр, — пăшăлтатрĕ вăл. — Кун пеккине çеç курнă-и? Темиçе хут йывăртараххи те пулнă. Çырмара та сĕм çĕрле лакса ларнă. Вăрманта та... Çил-тăманра асап тӳсни те пулман мар. Пурнăç вăл ăшă пӳртре анне пĕçернĕ тăпăрчă куклине çисе ларасси çеç мар. Пурнăç вăл чул та кăшлаттарать, вут çине те пустарать. Кукри-макри нумай унăн». Сатлайкина хальхинче те пусă вĕçне аванах çитрĕ-ха. Каялла та тип-тикĕс килчĕ. Еккĕм те аптрамасть.

Пурте йĕркеллехчĕ, чиперехчĕ... Анчах мĕн амакĕ! Сатлайкина тракторĕ сасартăк лакса ларчĕ. Ниепле те тухаймасть. Кустăрмасем пăлтăр-пăлтăр çаврăнаççĕ те пылчăклă-мĕнлĕ тăпрана вăрлаттарса сирпĕтеççĕ, шаларах та шаларах путаççĕ. Сатлайкина кустăрмасем айне çĕр улми аври пĕр çĕклем йăтса килсе пăрахрĕ. Унтан тепĕр çĕклем... Трактор тухма та хăтланнăччĕ. Çук, тухса çитеймерĕ, каллех путса ларчĕ. Мĕн тумалла ĕнтĕ? Аптрасах çитрĕ Нина. Акă ун патне Еккĕм Иванĕ пычĕ.

— Мĕн, тухмасть-и? — терĕ вăл.

— Тухмасть çав. Кутăнланчĕ.

— Хам тракторпа турттарса пăхас мар-и?

— Сан трактору та, манăнни пекех, кустăрмаллă çав. Ĕç тухĕ-ши? Гусеницăллă трактор кирлĕ кун пек чух...

— Трос пур-и сан?

— Пур.

Еккĕм Иванĕ хăйĕн тракторне Сатлайкина тракторĕ умне çатăртаттарса илсе пырса тăратрĕ. Троспа кăкарчĕç вĕсене. Хайхи иккĕшне те харăс ĕçлеттерме тытăнчĕç. Эхе, сĕтĕрсе кăларать мар-и? Чăнах, сĕтĕрсе кăларать. Нина тракторĕ самаях хăпарчĕ. Тепĕр метр малалла кайсанах тыткăнран тухать вăл. Тракторсем татах мекĕрленчĕç. «Улăхать», «Тавай, тавай!» — терĕç Иванпа Нина пĕр-пĕрне. Çак самантра мĕн пулчĕ-ха? Сасартăк трос вĕçерĕнчĕ. Сатлайкина тракторĕ каллех хăй вырăнне шуса анчĕ.

— Мĕн шуйттанĕ-ха капла? — тарăхрĕ Иван.

Вĕсем троса каллех çыхса лартрĕç. Çирĕп майлаштарчĕç ăна.

— Ĕнтĕ вĕçерĕнес çук, — терĕ Нина.

Тракторсене татах кĕрлеттерме тапратрĕç. Хальхинче ниепле те сĕтĕрсе илеймест Иван тракторĕ. Апла кăна-и, хăй лакса лара пуçларĕ. Вара айккинелле тăрăнчĕ. Çĕр улми пухакан çынсене чĕнсе илчĕç. Лешсем йышлăн пычĕç. Шавлама тытăнчĕç:

— Эпир ăна пĕр самантрах тĕксе кăларатпăр.

— Ничево! Куркаланă кун пеккине.

— Тĕкнипе тухмасан çĕклесе лартатпăр.

— Айтăр, тытăнтăмăр!

Кĕçех Сатлайкина тракторне ăçтан май килет, çавăнтан тĕкме тытăнчĕс. Анчах пит тĕреклĕ çынсемех мар çав. Хĕрарăмсем, шкул ачисем çеç... Хайхи паçăрхи пекех самай çĕкленчĕ трактор. Ун чухнехи виçене çитрĕ, кăшт иртрĕ те темелле. Тухмалла пек ĕнтĕ. Çак самантрах çĕкленсе çитмелле пек. Чим-ха, мĕн амакĕ! Еккĕм Иванĕн тракторĕ халсăрланнăçем халсăрланчĕ. Тепĕр самантран трос лăнч пулчĕ.

— Хурах! Хам путса лартăм! — кăшкăрчĕ Иван. Çынсен тек ним тумалли те çук ĕнтĕ. Пăхса тăчĕç-тăчĕç те саланчĕç. Пухса пĕтереймен çĕр улмине пухса пĕтерме шутларĕç. Сатлайкинăпа Иван çаплах парăнасшăн пулмарĕç-ха. Кĕреçепе чавса типĕ тăпра патне çитме хăтланчĕç. Усси çук иккен. Кăçал типĕ тăпра тупăнать-и? Нинăпа Иван иккĕшĕ те йăлт вараланса пĕтрĕç. Аттисем тăр пылчăк. Кашни атти пăт таять пуль. Хырса пăрахсан та — нумайлă-ха мар. Тепĕр самантранах çав виçене çитет. Ывăнса çитнĕ Сатлайкина кабина çумне таянса тăчĕ. «Чип-чипер тăрăшаттăмăр, мĕн пулса тухрĕ-ха капла? — шухăшларĕ вăл. — Авă кăларнă çĕр улмине пухса пĕтереççĕ. Вара кунти çынсен мĕн тумалла-ха? Каç пулса килет. Тĕттĕмленесси те инçе мар. Çапах та чылай ĕç тума пулатчĕ. Çакăн чухлĕ халăхпа пĕр сехет, çур сехет ĕçлени те теме тăрать. Хăш-пĕр вăрăм чĕлхеллĕ карчăксем сăмах хускатрĕç пуль ĕнтĕ. Кăшлаççĕ пуль мана. «Хĕр упраçа трактор шанса памалла-и? Ĕлĕк ăна тилхепе те тыттарман», — теççĕ пуль. Мĕн тăвас тетĕн? Калаччăрах. Сăлтавне хам туса патăм-çке. Сатлайкина чунĕ ыратрĕ. Авă çĕр улмине пухса пĕтерчĕç. Çынсем пурте пĕр тĕле пухăнса тăчĕç. Тем пуплешеççĕ. Пĕр кинемей ак ун патнелле çул тытрĕ. Кам-ха ку? Сăрмулат Павăлĕн амăшĕ мар-и? Çавă-çке, çавă. Пĕркеленчĕк питлĕ пĕчĕксĕ хĕрарăм. Акă çывхарса çитрĕ вăл. Чарăнса тăчĕ. Нина, пуçне уснăскер, ун çине пăхма та вăтанчĕ. «Ну, хăтланатăр та эсир. Вăхăт ахалех сая каять. Пĕр çыннăн вăхăчĕ çеç мар-ха. Авă мĕн чухлĕ çын вăхăчĕ», — çакăн пек калассăн туйăнчĕ ăна Павăл амăшĕ. Çапах та Укçук кинемей Нина шухăшланă пек мар, урăхларах каларĕ. Лăпкăн кăна: «Нина, кĕтсе лармалла-ши сире, кĕтмелле мар-ши?» — терĕ вăл. «Каçарăр. Кĕтнин усси пулас çук. Ыран иртерех тухăр. Пурне те çапла кала. Ирччен майлашăнать», — пăшăлтатрĕ вăл. «Эс, Нина, мĕн, ытла ан пăшăрхан-ха. Кун пекки такамăн та пулма пултарать, — йăпатрĕ ăна кинемей. — Пĕрмай çумăр лӳшкесе тăчĕ те... Йĕпе-сапаллă килчĕ кăçалхи çул. Куншăн эс айăплă мар». Сатлайкина çав-çавах лăпланса çитеймерĕ. «Айăпĕ пур-ха, çук мар. Сыхланма пĕлеймерĕм курăнать», — терĕ Нина. Кĕçех вĕсем патне Еккĕм Иванĕ çитсе тăчĕ. «Чипер çӳрет-и?» — ал пачĕ вăл Сăрмулат амăшне. «Çӳрекелетĕп-ха», — хуравларĕ Укçук кинемей. «Эпир ав чăрмав кӳретпĕр çынсене», — тарăхуллăн каласа хучĕ Иван шăл витĕр сурса. «Ун пек ан кала, Иван. Ĕçĕ çавăн пек сирĕн», — тутрине хытарса çыхрĕ Укçук кинемей.

Çынсем кайса пĕтрĕç. Хир варрине икĕ тракторпа икĕ çын кăна тăрса юлчĕç. Тракторĕсем иккĕшĕ те пылчăка путнă. Вĕсем çĕмĕрĕлнĕ, арканнă пекех курăнаççĕ. Çыннисем те кичем, асаплă. Вĕсем те арканнă, çĕмĕрĕлнĕ пек туйăнаççĕ. Каç пулса çитрĕ. Тĕттĕм. Кичем.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн