Электронлă вулавăш

— Санăн тырă пур, ху валли çеç мар, çур яла çитĕ, — Николай Антун куçне çунтарас пек пăхрĕ, леш пăрăнчĕ.

— Эсĕ мана, ял Совет членне, хăвăн хресне аçуна, шанмастăн-и? — тархасланă пек мĕскĕн сасăпа калаçрĕ Антун. — Питех те ĕненмесен, атьăр, эппин, виçсĕмĕр манăн кĕлете кайса пăхăр — кушаккайăксем те унтан тухса тарнă, манăн килкарти варрине çерçи те вĕçмест, пĕр пĕрчĕ тырă тупаймасть. Арăмпа иксĕмĕр çĕр улми çеç çиетпĕр, хырăма улталаса пурăнатпăр.

— Пуян çынсем тырра хальхи саманара кĕлетре тытмаççĕ, çĕр айне пытараççĕ, — терĕ Николай.

— Эпĕ, Микулай шăллăм, сан аçупа туслă пурăннă, вăл эсĕ çуралнă кунах мана хăй килне чĕнчĕ. Эпир иксĕмĕр те сана ăслă та сывлăхлă çын пултăр тесе кĕл турăмăр, çăкăр сăмси çыртса турра тархасларăмăр. Аçу вилсе кайрĕ, эпĕ, санăн хресне аçу, аран-аран пурăнкалатăп. Эсĕ манăн хресне ывăл-çке, çапах та чĕререн каланă сăмаха ĕненместĕн. Эпĕ Варлам мар, хамăн тырă пулсан, лаша кӳлĕттĕм те мăкаçей кĕлетне леçсех парăттăм.

— Çук, эсĕ хресне аттем пулсан та, сана шанмастăп та, ĕненместĕп те, хама та, халăха та улталамастăп. Ĕç шала кайиччен чунна уç, тырруна пар, Йĕлмекасси халăхне анисене акма вăрлăх пар, выçă ан хăвар. Варлам хăй тыррине килĕнчех пытарнăччĕ. Ăна халăх-шыраса тупрĕ. Эсĕ çĕнĕ пуян, çавăнпа Варламран чее, тырруна аяккарах пытарма пĕлнĕ, ху килӳнте ихик! кулса çеç ларатăн, халăх выçăпа вилессе, ху тырруна çитмĕл çичĕ хутлă хакпа сутса пуйма хатĕрленетĕн, халăх шăмми çинче Йĕлмекасси патши пуласшăн эсĕ, манăн хресне атте! — Николай сиксе тăчĕ, Антун çине йĕрĕнсе пăхса илчĕ.

— Эсĕ, Микулай ывăлăм, турра ĕненместĕн ĕнтĕ, — терĕ Антун, тата тем каласшăн пулчĕ те чарăнчĕ.

— Турă, тĕнчере чăнах та пулсан, Йĕлмекассинчи ачисем масар çине ăсанасса сисĕччĕ, пĕлĕт çинче ангелсем анса ӳстернĕ тырра çĕре антарĕччĕ, мăйракаллă шуйттан та тӳссе тăраймĕччĕ, шăтăкĕнчен сиксе тухĕччĕ. Эсĕ турăран та, шуйттанран та хăрушă, эсĕ çăтă Антун! — Николай сĕтел хушшинчен тухрĕ.

— Антун, санăн пытарнă тырру çинчен пĕтĕм ял калаçать-çке, — терĕ Михаля. — Хăвăн ирĕкӳпе памастăн-и вара?

— Кам калать? — Антун хаяррăн сиксе тăчĕ. Михаляна хăратас пек пăхрĕ.

— Эсĕ кăркка аçи пек пĕсехӳсене ан хăпарт. Халăх çапĕ те, çурăлса кайăн, — терĕ Михаля.

— Кам калать вара? — Антун сарса пăрахнă тутисенчен сĕлехине сирпĕтрĕ, куçĕсене хĕретрĕ.

— Калаканни Кавалта, суяканни халĕ ял Советĕнче, — Михаля Антун умĕнчен пăрăнчĕ. — Николай Петрович, унпа калаçса сăмахпа вăхăта сая яни çеç. Каяс та ухтарас!

— Арăмпа иксĕмĕре çиме çеç тырă пур. Çăкăр çыртса тупа тăвăттăм та... — терĕ Антун, сĕтел умĕнчен пăрăнса.

— Çăкăр çыртса тупа ту, эппин, — килĕшрĕ Николай.

— Ара, кунта çăкăр çук-çке, киле кайса килес-и? — Антун йăвашшăн уткаласа çӳрерĕ.

— Ме, çырт! — Михаля кăмака хыçĕнчен тухрĕ. Антуна пĕр пĕчĕк татăк çăкăр тыттарчĕ.

Антун пĕр хĕрелчĕ, пĕр шуралчĕ, ĕнсе шăнăрĕ шаннă пек пуçне лĕшт усса тăчĕ.

— Турра чике тăршшĕ лартсан та, çăкăртан хăра, çăкăртан пысăк ан пул! — теççĕ. Çăкăртан хăратăн-им? Çырт та, чиркӳ туррипе чăваш турри умĕнче тупа ту! — терĕ Михаля, Антун умне пырса тăчĕ.

— Эй, Христус! Эй, Пихампар! Мана Микулайпа Михаля питĕ те хĕстерсе çитерчĕç, тырă ыйтса пĕтĕм чуна пăрчĕç. Манăн памалли тырă çук, — терĕ Антун.

— Çĕр айне пытарнă тыррăм çук те! — Мяхаля Антун çăварне пăхса тăчĕ.

— Çĕр айне пытарнă тыррăм çук. Сирĕн умăрта тупа тăватăп. Эсир, ырă турăсем, ман çинчен сăмах саракан çынсене ахаль ан хăварăр, аслати кĕрлеттерĕр те аçа çапăр! Вĕсене çĕр çăттăр! — Антун çăкăр чĕллине çыртрĕ, пĕр пĕрчĕ те çăтса ямарĕ, алăка уçса тухрĕ, хурал пӳрчĕ умне сурса хăварчĕ.

Халăх хурал пӳрчĕ тавра кĕшĕлтетсе тăрать. Антун вĕсем хушшинчен хăвăрт иртсе кайрĕ, хăйне кăшкăрсах калакан çынсене те пĕр сăмах чĕнмерĕ, çилленнипе çурăм лупашки тарларĕ, чĕркуççисем чĕтресе пычĕç. Килне çитсенех, вăл хыпсăнса тăмарĕ, сак çине улăхса выртрĕ, çĕлĕкне пуç айне хучĕ.

— Хытă пăсăрлантарчĕç-им? — илтĕнчĕ арăмĕн сасси.

— Каласа пама та вăй çук. Ямшăк Михали тăрăнчĕ, мана çăкăр çырттарса тупа тутарчĕ. Эпĕ хамăн тырра пама ухмах-и? Килсе ухтарччăр! Турă каçартăр, — Антун куçне хупса калаçса выртрĕ.

— Микулай вăрçмарĕ-и?

— Эпĕ тĕнчере унтан усал çын курман.

— Хресне ывăлу-çке.

— Кăна пĕлес пулсан, эпĕ пĕр-пĕр анчăка хресне анчăк тунă пулăттăм. Кăшкăрччăрах! Эсĕ, карчăк, ан калаç-ха, манăн çывăрас килет.

— Кăмиссарсем килнĕ те çывăрма парĕç-и! — арăмĕ кăшкăрсах ячĕ. — Кил-ха кантăк патне. Кур! Малта Наçтук лумпа пырать. Уçка кĕреçесем йăтнă. Акă Микулайпа Михаля хурал пӳртĕнчен тухрĕç, Уланкă Кавришĕпе калаçса утаççĕ. Тăр, Антун! Кунта килеççĕ пулĕ.

— Килччĕрех! Эпĕ хăнк та тумастăп, килкартине чакалама тытăнсан та кунтах выртăп.

— Ай-ай! Пĕтĕм халăх уялла шăвать. Илпер çыран пуçне каймаççĕ-ши, Антун?

Антун сиксе тăчĕ, тепĕр чӳречерен пăхрĕ, чӳрече куçне сăхман çаннипе шăлкаларĕ, урайне тĕшĕрĕлсе анчĕ, аллисене тăсса выртрĕ:

— Пĕтрĕмĕр, пĕтрĕмĕр! — ĕсĕклесе макăрса ячĕ, ӳт-тирпе тытамак тытнă пек турткаланчĕ.

— Ылханăм ӳктĕр! — арăмĕ тĕпелте чупкаласа çӳрерĕ, кăмака айĕнчен кусар туртса кăларчĕ, сунтăхран пĕр ывăç тăвар илчĕ, тăварне урайне сапса тухрĕ те урай хăмине кусарпа таккаса такмакларĕ: — Эй, çӳлти турă, пире вулăсри кăмиссарсенчен, ялти çĕтĕк-çатăк чухăнсенчен сыхла, пирĕн инкеке пĕл те пире, Антунпа иксĕмĕре, Йĕлмекасси çыннисене, хĕрхен, пĕлĕтрен çăмăллăх антар. Аминь. — Антун арăмĕ икĕ аллине те кăкăр çумне тытрĕ, макăрса ячĕ.

— Эх, карчăк, турă чăнах та пулсан, ăна ан ултала, çылăха ан кĕр! — терĕ Антун.

— Ухмаха тухрăн-им, старик? — хăтăрса илчĕ арăмĕ. — Турă чăнах пур-и тесе ан аташ! Çĕр çинче камунистсем пур чухне пĕлĕт çинче турă вилнĕ-им?

— Эсĕ ан вăрç-ха. Эпĕ турă умĕнче кĕл турăм, манăн пытарнă тырă çук тесе çăкăр çыртрăм, çӳлти турра улталарăм-çке.

— Эй, эсрел! Эй, шуйттансем! — терĕ арăмĕ. — Эпир Антунпа иксĕмĕр, çылăхлă çынсем. Эсир Хĕр-Ваçкан тепĕр урине çапса хуçăр! Ямшăк Михалин ывăлне, пулас арăмне ырă пурнăç ан парăр, чир ярăр! Пирĕн пытарнă тырă тĕлне кăтартакан çынна чăмлăр, пысăк асап кăтартăр! Ман сăмаха итлĕр, шуйттансем! — Антун арăмĕ вăрах ылханчĕ, темиçе хут пуççапрĕ.

 

16

Илпер çыранĕн пуçĕ — ку тавралăхри ялсенче хăратакан паллă вырăн, унта ĕлĕк-авал, ваттисем каласа панипе, чылаях пысăк вăрман пулнă, мăйăр та ӳснĕ, хăмла çырли вăрман варринче вут тухнă пек хĕрелсе ларнă. Вулăс ялĕнче кирпĕч чиркӳ лартсанах, пуп çак вăрманта çулсеренех çинçе эрнинче уйчӳк ирттерекен чăвашсене салатнă. Вара пĕрре салтаксене чĕнтернĕ те уйчӳк вăрманне кастарнă, тепĕр çул йывăçсем хунав яма тытăнсан, пуп вĕсене вирт яртарса хăртнă. Чăвашсем çап-çара вырăна кĕл тума çӳремен, анчах та ĕлĕк хăйсен таса турри юратнă вырăна мансах кайман, унта йăмрасем лартнă. Авалхи чăвашсем уйчӳкре турра асăнса лаша е вăкăр пусса пысăк хуранта пĕçернĕ, пĕтĕм халăх пĕрле çинĕ пулсан, пыра-киле туррин мухтавĕ те чакса пынă, ăна паракан парнесем те вĕтелнĕ. Килĕнче кам та пулин чирлесен, чĕртме ыйтса, выльăхне вăрласа кайсан — кукăр алăллă çынна усал чир лектерсе асаплантарма ылханса, чăвашсем халĕ Илпер çыранĕ пуçне пушăтран касса тунă лаша кĕлеткисем кайса лартаççĕ, ватă йăмра кутне юсман икерчĕсем пăрахаççĕ. Тĕшмĕше питĕ те ĕненекен çынсем хушшинче ку вырăна чăваш турри ячĕпе асăнакан çук ĕнтĕ, вĕтелнĕ парнесемпе пĕрле туррисем те вĕтелнĕ, халĕ унта усал вĕтĕ шуйттансем пурăнаççĕ иккен, çыран тĕпĕнче шăлкăртатса выртакан çăлкуçне «йĕрĕх шывĕ» теççĕ. Чăвашсем Илпер çыранĕ пуçĕнчен иртсе çӳренĕ чухне шикленеççĕ, унти çĕре хытă таптас мар тесе, лашасене шак-сиккипе юрттарса ирттермеççĕ, ку тĕлте пĕр-пĕринпе вăрçмаççĕ, усал сăмах каламаççĕ. Илпер çыранĕн пуçĕ халăха савăнтармасть, хăратать çеç. Унта икĕ çул килсе пĕрлешеççĕ: пĕрин, чугун çул енчен килекеннин, ячĕ çук, сарлака та вăл, тап-такăр. Тепри сукмак пекех ансăр, анчах ăна ылханакан çынсем, питĕрех те хĕрарăмсем нумай. Ăна «эрех çулĕ» теççĕ. Варлам Йĕлмекассинче каçункка уçсан, Итĕлмеспе Хурапха енчен килекен çул такăрлăнма тытăннă, ун пирки юрă та çуралнă:

 

Эрех çулĕн кĕперĕ,

Хупран тунă кĕперĕ,

Эпир иртсе кайнă чух

Хăнтăр-хăнтăр тутăр-и?

Укçа пулсан ĕçер-и,

Киле калла килнĕ чух

Кĕпер айне выртар-и,

Тепре укçа тупиччен

Çĕтĕк йĕмпе çӳрер-и?

 

«Эрех çулĕ» ку таврари чăвашсене Варлам хупахне çӳретнĕ, унта çитлĕ çынсене вĕлерни те, çаратни те нумай пулнă. Варлам хупахне çӳреме тытăннă çын йĕркене кĕреймен, мĕншĕн тесан Варлам илĕртме пĕлнĕ, кĕсъерен тӳрех укçа шăнкăртăкки кăларса хума ыйтман, эрехе тырăлла, çăмарталла, çăмла, хăмлалла панă, кĕркуннеччен те кĕтме пултарнă, пурне те хăйĕн кĕнекине çырса пынă. Вăл пĕли-пĕлми туман: ватăраххисемпе чирлисене кивçен паман, парăма тавăрмасăрах вилсе каясран шикленнĕ. Чухăнсем Йĕлмекассинче патша пек шутлакан Варлама куçа-куçăн хирĕç тăрайман, юрă хывнă:

 

— Ăçта каян, ăстарик?

— Варлам патне, хупаха.

— Ăсу пур-и, ăстарик?

— Асăм пурччĕ ĕлăк чух,

Варлам хупах тытман чух.

Халĕ ăсран тухнипе

Çӳреп эрех çулĕпе

Çĕтĕк-çатăк кĕпепе.

 

Ку яхăнта çилсем вĕрсе сăртсене хуратнă. Хĕвел уй-хире йĕкĕр ывăçпа ылтăн çутăсем сапалать, кирек ăçта та йăлтăр-йăлтăр тăвать. Çунасем сахал çӳренĕ çул çинче Йĕлмекас халăхĕ шăнăçаймасть, пылчăклă хире саланса утать, мĕнле хыпар пуласинне пĕлмесен те, ачасем, пĕрне-пĕри хӳтерсе, пылчăк сирпĕтсе чупкаласа кăшкăрашаççĕ. Наçтук çаплах малта пычĕ, икĕ çул юппине çитсенех, тăп чарăнчĕ.

— Ăçталла каймалла? — терĕ вăл Вавилова. — Йĕрĕх йăмри патне пырасах-ши?

— Питех шикленетĕн пулсан, лумна хама пар, Наçтук аппа? — Улангин хăй аллинчи кĕреçине Наçтука пама тăчĕ.

— Йĕрĕх Антуна тыттăр! — Наçтук хăвăрт çаврăнса тăчĕ те çырана анчĕ, кунта юр ирĕлмен-ха, тарăн выртать, хăш-пĕр чухне Наçтук пилĕк таранах юра путрĕ. Сике-сике пычĕ.

Халăх ĕмĕртен хăратса тăракан йĕрĕх йăмралăхне кĕме хăрарĕ, çыран хĕрринче кĕпĕрленсе тăчĕ, ачасем кăна йăшăлтатса çӳрерĕç, туратсем çине хăпарса ларакансем те пулчĕç.

— Эсĕ, йĕрĕх хуçи, мана, тăлăх арăма, ан тив, эпĕ санпа хирĕçме килмен, сан тымарусем айне пытарнă тырра кăларма çеç, — терĕ Наçтук ватă йăмра умне пырса тăрсанах, лумне çĕклесе илсе лач лартрĕ, тата виç-тăватă хут эхлетсе илчĕ те, лумĕ анчĕ те кайрĕ.

Çав самантрах Улангинпа Уçка çиелти тумĕсене хывса юр çине ывăтрĕç, кĕреçесемпе хăвăрт чавса юра вĕçтерчĕç, тăман кăларчĕç. Çыран хĕрринчи халăх чăнах тем тупăнасса сиссе ватă йăмра тавра пухăнсах пычĕ. Улангинпа Уçка çĕлĕкĕсене те хыва-хыва вăркăтрĕç, хăйсем чăм тара ӳксен те, кĕреçисене пулăшма кĕтсе тăракан Николая та, ыттисене те памарĕç, шăтăка пилĕк таранах анчĕç.

— Çитрĕмĕр! — кăшкăрса ячĕ Улангин, пĕр хăма йăтса илсе вăркăтрĕ.

Нумаях та вăхăт иртмерĕ, хăма хыççăн хăма вăркăнса тăчĕ, Улангинпа Уçка курăнми пулчĕç.

— Тытăр! — тенĕ сасă шăтăкран янраса тухрĕ.

Николайпа Наçтук шăтăк умне пĕшкĕнчĕç, миххе сĕтĕрчĕç-сĕтĕрчĕç те, хăйсен хулпуççи çине йăтса хунăччĕ çеç, халăх кĕр-кĕр турĕ, çиллеслĕн çухăрнисем Илпер çыранĕ тăрăх сывлăша çурса анаталла анса кайрĕç!

— Кам тырри ку?

— Антунăн!

— Çĕнĕ пуянăн!

— Йĕрĕхрен те хăраман!

— Хăй йĕрĕх.

Василий халăх умне сиксе тухма тапаланчĕ, анчах ун йывăç ури путсах пычĕ. Николайпа Уçка миххе юр çине хурсан, Василий упаленнĕ пек тăрăшса пычĕ-пычĕ те михĕ çине улăхса тăчĕ:

— Юлташсем! — терĕ вăл. — Йĕлмекассинчи çынсем те, тавралăхри ытти ялсем те йĕрĕх йăмри патне пыма хăраççĕ, кукăртса пăрахĕ, юхан-шăтан чир ертĕ теççĕ,йĕрĕх çиллине лăплантарас тесе пăхăр укçасемпе нухратсем пăрахаççĕ. Çĕнĕ пуян Антун халăх акса тунă тырра ватă йăмра айне килсе пытарнă. Вăл, çăтă куçлă йĕрĕнчĕк, эпир выçăхса вилессе, пирĕн шăмăсем çинче ташлама, ял Совет пӳрчĕ тăрринчи ялава туртса антарма, ăна çурса тăкма, ялти чухăнсене сенĕкпе чиксе вĕлерме хатĕрленнĕ. Вăл мĕнле кăна чееленсе пăхмарĕ, хăйне выçă пек те, çĕтĕк пек те кăтартрĕ, ял Совет членне кĕрсе кайрĕ. Эсир, юлташсем, унăн йăл-йăл кулса тăракан питне куртăр та, хура ăш-чикне пĕлеймерĕр, ăна ялти Совет влаçĕн тытăмне суйласа лартрăр... Эпĕ кунта михĕ çинчен шăтăка пăхатăп та, шăтăк тарăн. Çуркунне килсе çитет, акма вăрлăх çукчĕ. Юлташсем, ку тырра мăкаçей кĕлетне хурăпăр, вăрлăхлăх усрăпăр, хамăр анасене акăпăр.

Шăтăкран михĕ хыççăн михĕ тухса тăчĕ, халăх умĕнче купаланчĕ. Йĕлмекассисем Антуна пĕлмен теме çук, пĕлнĕ, лутра та лăпсăркка лашине кӳлсе пасартан пасара çӳренине курнă, анчах юмахри пек пысăк арланла шăтăк чавасса шухăшлама пултарайман.

Мăкаçей кĕлетне çĕр пăт ытла вăрлăхлăх тырă кĕрсе выртрĕ, пĕтĕм яла шанчăк пачĕ. Председатель ампара питĕрсе илсе хурал лартсан та халăх тахçанччен саланмасăр мăкаçей ампарĕ умĕнче калаçрĕ, уй хапхинчен тăватă юланут тухса кайнине пăхса тăрса юлчĕ.

— Вулăс çулĕпе каймарĕç-çке аслисем, — терĕ сухаллă пĕр старик.

— Вĕссм Çатрана каятпăр терĕç, — пĕлтерчĕ халăха Наçтук.

 

17

Хĕвел ака уйăхне тарçа кĕрĕшнĕ пек хытă ĕçлеме тытăнчĕ. Çĕр пĕтĕм кăкăрĕпе ăшшăн сывласа ячĕ. Йăл кулса тӳпе кăвакарчĕ.

Çĕр ĕçне юратнă хресчен çынни ака-суха тума хатĕрленет, пĕлет хресчен çынни: халĕ ăна пусă сухапуç кӳлсе килессе кĕтет. Кĕтет пусă, анчах кашни ана çине çын килсе ĕçлеймĕ, хура тăпрана вăрлăхпа шуратса хăвараймĕ. Ял-ялĕнче ватти, вĕтти, хĕрарăм тата чăлах арçынсем кăна. Вăл та пулин юрĕччĕ, чăваш хĕрарăмĕ паттăр чунлă, анчах вăрлăх çителĕклĕ мар, лаша та сахал. Кунĕн-çĕрĕн ырми-канми çурхи ака пирки ĕшеленеççĕ вулăсри пуçлăхсем.

Хăвалăх енчи ялсенче çĕре валеçсе пĕтерсен, унта вăрлăхне те хатĕрлесе çитерсен ир-ирех çĕр ĕç комиссарĕ Михаил Ямщиков Йĕлмекассине пырса çитрĕ. Председатель ял Советĕнче пулнине пĕлсен, тӳрех ĕлĕкхи хурал пӳртне пычĕ. Василий чăн та унта.

— Çĕр валеçмелли список хатĕр-и? — ыйтрĕ комиссар.

— Хатĕрне хатĕр, — терĕ ял Совет председателĕ, — санпа калаçмалли, сӳтсе явмалли пур.

— Халăхпа сӳтĕпĕр, халăхпа явăпăр. Халех халăха чĕнтерсе пуху ирттерес пулать.

— Карпи инке, Исай пиччене кайса кала, халăх хăвалатăр.

— Ăçта хăвалатăр? — илтĕнчĕ Тихха арăмĕн сасси кăмака хыçĕнчен. — Урама-и? Халĕ ăшă ĕнтĕ, урама пуль?

— Урама, ял Совечĕ умне.

Тихха арăмĕ туя илсе кăптăртатса тухса кайсанах, председатель комиссар умне сарă хут çине çырса хунă списока сарса хучĕ.

— Эпир Хĕрлĕ Çарта вилнисене те списока кĕртрĕмĕр, — терĕ вăл, — арăмĕсемпе ашшĕ-амăшĕсем ан кӳренччĕр, терĕмĕр. Пуянсене кĕртмелле-ши?

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн