X ӗмӗрте (922-мӗш ҫул) Атӑлҫи Пӑлхар патшалӑхне инҫетри арабсем патӗнчен элчӗсем килсе кайнӑ. Кун пирки эпир элчӗлӗх ҫыруҫи Ахмед ибн Фадлан ҫырса хӑварнисенчен пӗлетпӗр.

Хӑшпӗрисем шутланӑ тӑрӑх, ҫав ҫыравсенче темӗнле "суваз" текен йӑх пирки асӑнни пур имӗш.

Анчах та ҫакна шутсӑр шанчӑклӑ хыпар теме ҫук. Мӗншӗн тесен текстра чӑннипе "суваз" мар, "суван" тени тӑрать. Тӗрлӗрен апла-капла шухӑшларӑшсем ҫине таянса ҫеҫ ҫавна "суваз" пулӗ теҫҫӗ. Иккӗлентерекен самантсем ҫав тери нумай!

Мӗншӗн ҫак хыпар пекки ҫав тери хытӑ хумхантарнине ҫынсем пӗлеҫҫӗ ӗнтӗ: "суваз" тенинчен чӑваш тени пуҫланса кайнӑ имӗш.

Чӑннипе вара ҫапла шутлама нимӗнле сӑлтавсем те ҫук!

Чӑн малтанах, каларӑмӑр ӗнтӗ, Ахмед ибн Фадлан текстӗнче чӑнах та "суваз" пулни питӗ иккӗленӳллӗ! Ну эпӗр ҫапах та чӑнах та ҫапла пуль теме хӑтланса пӑхӑпӑр. Сӑлтавӗсем ҫукрах пулин те.

Вара мӗн? Пурпӗрех "суваз" тенинчен "чӑваш" тени пулса кайнӑ теме каллех нимле сӑлтав та ҫук вӗт! Нимӗн те сӑхса илейместӗн ку фактран.

"Чӑваш" сӑмах XVI ӗмӗрте ҫеҫ пӗрремӗш хут тӗл пулать. Эппин, мӗнле ҫыхӑнтарма пулать-ха X ӗмӗрти ҫав тери иккӗленӳллӗ "суваз" сӑмаха тата XVI ӗмӗрти "чюваш" сӑмаха? XI, XII, XIII, XIV, XV ӗмӗрсене ӑҫта чиксе хумалла? Асаннӑ ӗмӗрсенче ни "суваз", ни "чуваш" пачах та тӗл пулмаҫҫӗ.

Истори анналӗсенче теплерен пӗрре тата аран-аран тупӑнкаланӑ сӑмах пекки ҫинче никӗсленсе ӑҫтан-ха чӑн-чӑн концепци ҫуралма пултартӑр?

Тепӗр йывӑрлӑх та пур. "Суваз" сӑмах "Сувар" сӑмахран пулнӑ теҫҫӗ вӗт-ха ( Сувар > Суваз). Ҫак фонетикӑлла куҫӑм X ӗмӗр тӗлне иртнӗ пек пулса тухать. Апла-тӑк ку тапхӑртан пуҫласа "сувар" тени пачах ҫухалмалла пек. Ҫав вӑхӑтрах Махмуд Кашгарий "сувар" сӑмаха XI ӗмӗрте каллех асӑнать. Вара епле-ха ӗнтӗ? Тӗп пулнӑ вариант каллех ҫуралать-им? Сувар > Суваз > Сувар... Пулма пултарать-и ҫакнашкал? Кунашкал казус сиксе тухать пулсан, леш хайхи Фра-Мауро картти ҫинчи "Веда-Суар" вӑхӑчӗ пирки аса илтерме те кирлӗ мар.

Ибн Фадлан алҫыравӗнче "суваз" тени чӑнах пулсан та, вӑл "сувар" сӑмахпа ҫыхӑннине кам ҫирӗплетме пултарӗ? Сувар > Суваз куҫӑма мӗнпе ҫирӗплетме пулать?

Тата ҫакна каласа хӑварма тивет: мари (ҫармӑс) чӗлхинчи "суас" тата "сӳась" сӑмахсене те Ахмед ибн Фадлан текстӗнчи "суван/суваз" сӑмахпа ҫыхӑнтарма ниепле те май ҫук. Чӑн малтанах хайхи-майхи сиксе каҫма май ҫук вӑхӑт интервалӗ чарать. Мухтавлӑ Ашмарин асатте те ҫармӑс чӗлхинчи "суас/сӳась" пирки пайтах ҫырса хӑварнӑ, араб тата тухӑҫ ҫӑлкуҫӗсенчи "сувар/суван/суваз" тенисене лешсен ҫумне ҫыпӑҫтарса хуман.

Чылайӑшӗ лайӑх пӗлекен Геннадий Тафаев шучӗпе, Суваризм (неосуваризм) — политикӑлла заказ. http://www.moluch.ru/conf/hist/archive/129/8120/

Тата ҫавӑн пекех ак ҫакӑнта пӑхса илме сӗнетӗп — http://www.korpunktrf.ru/component/ ... article.html?id=1737

Геннадий Тафаев: "Процесс активного насаждения в Чувашской Республике с начала XXI века суваризма имеет характер политического заказа вполне определенных сил. Но отдают ли себе ясный отчет в этом власти ЧР?"

<Куҫару: "XXI ӗмӗр пуҫламӑшӗнчен тытӑнса Чӑваш Республикинче суваризма хастаррӑн сарнин процесӗ чат уйрӑм вӑйсен политикӑлла заказӗ пек курӑнать. Анчах та ҫавна ЧР влаҫӗсем уҫӑмлӑн тавҫӑраҫҫӗ-и-ха?" >

__________________________________

Статья ҫумне хушса панӑ ӳкерчӗкре — "Сувар" Фонд ячӗпе Владимир Алмантай Дмитрий Мадурова панӑ "Мухтав палли". http://mosentesh2.ucoz.ru/news/dmit ... rady/2014-04-04-2922